روزنامه‌نگاری مراقبتی در گواتمالا: نتایج نظارت‌های مالی پلازا پوبلیکا
وبلاگ نوشته‌ای از دانیل ویاتورو / منتشر شده در تاریخ ۷ اردیبهشت ۱۴۰۰
در طول همه‌گیری کووید-۱۹، پلتفرم آنلاین «پلازا پوبلیکا» (Plaza Pública) نظارتی دائمی بر فرآیند تدارکات اضطراری در گواتمالا داشته است. نتایج فعالیتهای این موسسه بسیار قابل توجه بوده است. این دستاوردها عبارتند از: اقدامات متعددی برای اصلاح مشکلات در قراردادهای منعقد شده توسط وزارت بهداشت ارائه شد، قراردادهایی که در آنها تعارض منافع وجود داشت به حالت تعلیق در آمد، و کسانی که مسئول شناخته می‌شدند تحت بازرسی قرار گرفتند.
پاول وگا (Pavel Vega) روزنامه‌نگار و سرپرست پروژه “Compras de Calamidad” می‌گوید:«خواندن مقالات خبری وقت زیادی نمی‌گیرد. برخی از آنها حتی کمتر از چهار پاراگراف هستند.» ایده‌‌ی اولیه پروژه “Compras de Calamidad” این بود که برای کاهش تاثیرات مخرب ناشی از کووید-۱۹یک صفحه خبری راه‌اندازی کرده و آن را مدام با یافته‌های مربوط به تدارکات دولتی بروزرسانی کنند. هدف این پروژه، نظارت بر عملکرد دولت در مقابله با ویروس کووید-۱۹، آشکار کردن حقایق و جلب نظر مردم به آنها، و پیگیری هزینه‌های دولت به صورت ماهانه، و به طور خلاصه بررسی روزانه مخارج دولت بود.
فعالیتهای این پروژه شامل بروزرسانی و بررسی مداوم فرآیندهای تدارکات وزارت بهداشت و سایر بخش‌های مرتبط در زمینه مدیریت همه‌گیری کووید-۱۹ بود. تیم «پلازا پوبلیکا» (Plaza Pública) با اتکا به ابزاری که قبلاً از آن استفاده نکرده بودند، یعنی اخبار کوتاه و بروزرسانی روزانه، کار خود را آغاز کردند. وقتی اطلاعات مناسب در زمان مناسب پخش میشود، می‌تواند ظرفیت تأثیرگذاری بالایی داشته باشد. به قول معروف، چکه‌های آب با استمرار سنگ را سوراخ می‌کنند، و نه با فشار. نتیجه فعالیتهای این پروژه چه بود؟ اینکه قراردادهای سودآور به حالت تعلیق درآمد، دو معاون وزیر بهداشت برکنار شدند، بررسی‌های کیفری آغاز شد، و دیگر نتایجی که همه در یک آخر هفته‌ی پر تلاطم در نتیجه انتشار به موقع اطلاعات حساس بدست آمد.
در گواتمالا، تیم «پلازا پوبلیکا» به دلیل فعالیتهای دقیق و کامل در زمینه روزنامه‌نگاری تحقیقی شهرت دارد. به عنوان یک وبسایت خبری غیرانتفاعی که از طرف دانشگاه پشتیبانی میشود، «پلازا پوبلیکا» به طور معمول موضوعات مرتبط به تطمیع دولت توسط بخش خصوصی را مورد بررسی قرار می‌داده و به پدیده‌های اجتماعی که در صدر اخبار قرار نمی‌گیرند می‌پرداخته است. بنابراین می‌توان گفت که پروژه نظارت بر تدارکات اضطراری، هرچند که مطابق با هویت و هدف این گروه، یعنی زیر نظر داشتن فعالیتهای صاحبان قدرت است، نشان از تغییر رویه‌ی این مجموعه دارد.
ایجاد تغییر و تأثیرگذاری غالبا از خود یک عمل ناشی نمی‌شود، بلکه قابلیت نظارت و تداوم در این کار موجب تغییر میشود. تیم «پلازا پوبلیکا» با این پروژه‌ی به ظاهر ساده، در صدد برآمد تا روال نظارت بر منابع مالی را تقویت کند، روالی که غالبا در مواقع اضطراری به منظور سرعت بخشیدن به روند تدارکات، به اتخاذ سازوکارهای انعطاف پذیر و نادیده گرفتن مقررات در زمینه رقابت و شفافیت، می‌انجامد. استراتژی «پلازا پوبلیکا» مبنی بر نظارت مداوم، این امکان را به این تیم داد تا بتوانند اطلاعات را به موقع منتشر کنند و نحوه مدیریت منابع در مواقع اضطراری و متلاطم مانند شرایط بحرانی کووید-۱۹ را تغییر دهند. این موضوع در زمانی که دیگر رسانه‌های ملی سکوت اختیار کرده بودند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود.
ما مجبور بودیم که اطلاعات را در لحظه و خیلی سریعتر از قبل منتشر کنیم. در چنین بحرانی، حفظ هر یک پنی، امری حیاتی محسوب میشود.
انریکه ناویدا
تلاش‌ها به ثمر نشست
اگر به انتهای این صفحه خبری نگاه کنید، می‌بینید که اولین مطلب درباره تدارکات اضطراری گواتمالا در تاریخ ۲۱ مارس (۲ فروردین ۱۳۹۹) یعنی پنج روز پس از ثبت اولین مورد ابتلا به ویروس کووید-۱۹ در کشور، پُست شده است. دو روز بعد، اولین یافته منتشر شد که نشان می‌داد علیرغم عدم وجود شواهد علمی مبنی بر اثرگذاری داروها در درمان ویروس کرونا، وزارت بهداشت قصد داشته تا دارویی را به قیمت ۱۹ میلیون کوتزال (معادل ۲.۴۵ میلیون دلار آمریکا) خریداری کند. «پلازا پوبلیکا» اعلام کرد که این خرید از پروتکل‌های تایید شده برای درمان ویروس کرونا پیروی نمی‌کرده است. آنها همچنین سواستفاده وزارت بهداشت از مقررات جدید را آشکار ساختند، مقرراتی که پس از اعلام وضعیت فوق‌العاده به دولت اجازه می‌داد تا تدارکات اقلام و خدمات مربوط به کووید-۱۹ را بدون نیاز به فراخوان عمومی برای مناقصه، انجام دهد.
شش روز بعد اولین تلاش به ثمر نشست و وزارت بهداشت این قرارداد را لغو کرد.
اتفاق مشابهی در ۸ آوریل (۲۰ فروردین) رخ داد و یک شرکت که توسط مشاور دولت‌های پیشین معرفی شده بود، قراردادی با ارزش ۲۰ میلیون کوتزال (معادل ۲.۵۷ میلیون دلار آمریکا) برای تهیه ماسک‌های محافظتی دریافت کرد. «پلازا پوبلیکا» این قرارداد را زیر سوال برد چرا که تعداد ماسک ذکر شده در انبار این شرکت موجود نبود. روز بعد این قرارداد توسط وزارت بهداشت لغو شد.
به گفته‌ی وگا (Vega)، بازرسی و تحقیقات این وبسایت از سطح مضاعفی برخوردار بود. آنها نه تنها درباره قراردادها و خریدهای شک‌برانگیز اطلاعات کسب می‌کردند، بلکه در مورد افرادی که از طریق این شرکت‌ها نفع می‌بردند نیز به تحقیق می‌پرداختند. این روزنامه‌نگار در این رابطه می‌گوید: «وجود ارتباط بین قراردادهای مجزا نشان می‌دهد که سیستم قرارداد و تدارکات، سیستم معیوبی است که همیشه بر پایه شایستگی و تخصص پیش نمی‌رود، بلکه بر اساس تصمیمات سیاسی و یا سودآوری‌های شخصی صورت می‌گیرد.» بررسی قراردادها نباید به صورت جداگانه و در خلا انجام شود. وقتی اطلاعات جانبی دیگری در مورد اعضا یا نمایندگان قانونی شرکت‌های مورد نظر ارائه میشود، قراردادها قابل فهم‌تر می‌شوند.
تعهدات گواتمالا در قبال صندوق بین‌المللی پول، این کشور را موظف می‌کند تا نام شرکت‌هایی که در زمینه مقابله با ویروس کووید-۱۹ قراردادهایی دریافت کرده‌اند و همینطور نام صاحبان ذینفع این شرکت‌ها را منتشر کند. با این حال، اطلاعاتی که توسط «پلازا پوبلیکا» مورد استفاده قرار گرفت از اداره ثبت شرکت‌های گواتمالا گرفته شده است، اطلاعاتی که می‌توان آنها را با استفاده از روش‌های جستجوی موجود با پرداخت هزینه‌‌ای به دست آورد.
به عنوان مثال، تحقیقات «پلازا پوبلیکا» نشان داد که علیرغم منع صریح مقامات دولتی از بستن هرگونه قرارداد با دولت، رودولفو گالدامز، معاون وزیر بهداشت، همچنان یکی از تامین‌کنندگان تدارکات دولتی بود. مرکز خصوصی تشخیص بیماری که متعلق به رودولفو گالدامز است تنها در طول مدت فعالیت وی در سمت یک مقام دولتی، قراردادهایی با مبلغ حداقل ۲۱۸۰۰۰ کوتزال (معادل ۲۸ میلیون دلار آمریکا) دریافت کرده بود.
انریکه ناویدا، هماهنگ کننده پروژه «پلازا پوبلیکا»، نتایج این یافته‌ها را در قالب مجموعه اقداماتی توصیف می‌کند که در طول یک هفته برای مقابله با مصونیت کیفری مقامات دولتی صورت گرفت. به واقع نتیجه این تلاش‌ها بسیار ثمربخش بود. در وهله اول، کمیته مبارزه با فساد طی یک برنامه تلویزیونی زنده متعهد شد که دو مقام عالی رتبه را که مسئولیت خریدهای ۹ میلیون و ۱۹ میلیون کوتزالی (معادل مجموعا ۳.۶۰ میلیون دلار آمریکا) را به عهده داشتند، به دفتر دادستان ناحیه‌ای گزارش خواهد داد. دومین مورد این بود که این شکایت علاوه بر دو معاون وزیر، شش مقام دولتی دیگر که در وزارت بهداشت مشغول به کار و در فرآیند این قراردادها دخیل بودند را نیز شامل می‌شد. و سوم اینکه دادستانی ناحیه‌ای اعلام کرد که این اقدامات در حوزه عمومی اتفاق افتاده بنابراین حتی قبل از دریافت شکایت رسمی، تحت بررسی قرار گرفته است.
به گفته اسکار داویلا، رئیس کمیته مبارزه با فساد، هر دو مناقصه "عملا توسط افراد یکسانی شکل گرفته است که شامل مدیران ارشد در دفتر معاونت بهداشت و دیگر بخش‌های مرتبط با تدارکات دولتی میشود."
تغییرات ساختاری، هر چند در ابعاد کوچک
ناویدا توضیح می‌دهد که یکی از فعالیتهای این پروژه این است که به صورت روزانه، از Guatecompras سامانه‌ی تدارکات دولتی گواتمالا، بازدید کنند و اطلاعاتی را برای بیان روایت‌های بزرگتر بدست آورند. او می‌گوید:«این تلاش‌ها با توجه به ابعاد کوچک پروژه، نتایج قابل توجهی به همراه داشته است.» فشاری که تعلیق قراردادهای سودآور به همراه داشت، منجر به برکناری معاون وزیر و همینطور مشارکت در ایجاد پرونده‌های قضایی علیه یک وزیر دیگر و بعدتر موجب استعفای او نیز شد. ناویدا به پیامد این اتفاق که ماه‌ها بعد به نتیجه رسید اشاره می‌کند که آن چیزی نیست جز برکناری وزیر بهداشت، شخصی که تمام این اتفاقات در دوره وزارت او رخ داد.
ناویدا می‌گوید:«ما به دنبال گرفتن انتقام از مقامات دولتی نیستیم، آنچه ما به دنبال آن هستیم ایجاد تغییرات ساختاری است.» وی توضیح می‌دهد که وقتی تغییرات به صورت ساختاری اتفاق نیفتد، فقط افراد جدیدی جایگزین مقامات پیشین شده و "اساسا همه چیز ثابت می‌ماند".
هوگو مونروی، وزیر بهداشت سابق، در دوران تصدی خود بارها هم در مورد استراتژی مقابله با همه‌گیری کووید-۱۹ و هم در مورد عدم شفافیت وزارتخانه، نه تنها در زمینه تدارکات و قراردادهای دولتی، همچنین در مورد اطلاعات کلیدی درباره تست‌های ابتلا به کرونا، بیماران، تعداد کشته‌شدگان، مبتلایان و تراکم جغرافیایی آنها در کشور، مورد پرسش قرار گرفته بود.
در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹)، فوریت رسیدگی به همه‌گیری کووید-۱۹ موجب شد که تمرکز و توجه بیشتری به قراردادهای دولتی و مدیریت تدارکات جلب شود. ناویدا علاوه بر این توضیح می‌دهد که "بسیاری از این فرآیندها نیازمند دسترسی داشتن به اطلاعات دولتی مانند ثبت شرکت‌ها، اسناد رسمی، و سایر مراکز بایگانی اسناد دولتی هستند". باید توجه داشت که همه این اطلاعات به صورت باز و آزاد در دسترس قرار نمی‌گیرند و در این زمینه دستخوش تغییرات هستند، این تغییرات گاهی با پیشرفت و گاهی با پسرفت همراه است.
به گفته مدیر هماهنگی «پلازا پوبلیکا»، تحقیقات پیشینی که این گروه در دست اقدام داشت متوقف شده بود و این موضوع موجب شد که آنها به فکر این پروژه بیفتند. تصمیم برای تمرکز مجدد بر موضوعات مربوط به همه‌گیری گرفته شد. اگرچه ایده بررسی فعالیتهای تدارکاتی ممکن است جذاب بنظر برسد، اما واقعیت این است که یافتن روزنامه‌نگارانی که دارای مهارت‌های ویژه و تجربه گسترده در روزنامه‌نگاری تحقیقی، یافتن اطلاعات و جستجوی اسناد باشند، چندان آسان نیست. به همین دلیل به کار گرفتن روزنامه‌نگاران با استعداد که مطابق با این مشخصات باشند، بسیار مهم است.
این دقیقا همان کاری است که روزنامه‌نگارانی مانند پاول وگا در این پروژه انجام می‌دهند. وگا در توضیح فرآیند بازرسی و تحقیقات می‌گوید: «تمرکز بر جزئیات به شما امکان می دهد ساختار اصلی (قدرت) و معنای آن را کشف کنید. و این کار را در صورتی می‌توانید انجام دهید که ارتباط بین تمام اجزای احتمالی را پیدا کرده باشید.»
زیر ذره‌بین قرار دادن صاحبین قدرت و مشکلات ناشی از آن
خواندن تک‌تک جزئیات، پاول وگا را در مسیری قرار داد تا بلندپایه‌ترین مقام کشور یعنی آلخاندرو جیاماتی، رییس جمهور گواتمالا و حلقه نفوذی وی را تحت نظارت موشکافانه‌تری قرار دهد. وگا طی تحقیقات خود رابطه جیاماتی با میگوئل مارتینز را زیر سوال برد، فردی که جیاماتی به عنوان رئیس Centro de Gobierno یک نهاد هماهنگ کننده دولتی، تعیین کرده بود. علاوه بر این، جیاماتی و مارتینز هر دو از اعضای یک شرکت عمومی محدود (سهامی عام) نیز هستند.
این گزارش‌ها باعث شد که مارتینز طی بیانیه‌ای «پلازا پوبلیکا» را به تهدید علیه خود متهم کرده و از آنها به اتهام "آزار و اذیت، تهدید و اخاذی" شکایت کند. در مقابل، ناظر آزادی بیان، واکنش‌های او را سوء‌استفاده از قدرت توصیف کرد که مانع از کار روزنامه‌نگاری شده و موجب سوء‌استفاده از قواعد کیفری برای تضعیف آزادی بیان می‌گردد. گفته میشود که این شکایت بخشی از سلسله حملاتی بوده که علیه خبرنگارانی که این نهاد دولتی را زیر ذره‌بین قرار داده بودند، انجام شد.
وگا، روزنامه‌نگاری که روابط مالی بین رئیس این نهاد و رئیس جمهور را روشن کرد، می‌گوید که بررسی تدارکات دولتی وقتی به درستی معنی پیدا می‌کند که درباره افرادی که از قراردادهای اعطا شده سود می‌برند نیز تحقیق و بازرسی شود. "من بازرس حسابداری یا داستان عمومی نیستم، اما ما روزنامه‌نگاران می‌توانیم با استفاده از سامانه‌های دولتی و دیگر اسناد به روشن شدن حقایق کمک کنیم." بکارگیری داده در بازرسی روزنامه‌نگارانه در زمینه تدارکات دولتی یک ابزار قدرتمند است. اما وقتی تدارکات دولتی مورد بررسی قرار می‌گیرد، خود صاحبین قدرت نیز می‌بایست مورد بازرسی قرار گیرند.