تلاش برای شفافیت دولت در ایران
امروز میخواهیم برخی اقدامات تازه را که در زمینه افزایش شفافیت در ایران انجام شدهاند و در آخرین شماره مجموعه مطالب ماهانهمان بهنام فیلترواچ (Filterwatch) به آنها اشاره شده، به معرض تماشا بگذاریم.
در شماره ماه ژوئیه فیلترواچ تعدادی از اقداماتی را که در ایران به ابتکار شهروندان در زمینه دسترسی آزاد به دادهها و شفافیت حکومت انجام شدهاند، شرح دادیم، و در این باره بحث کردیم که چگونه رشد اینترنت و امکان اتصال به آن این اقدامات را ممکن کرده است. پس بیایید بدون هیاهوی بیشتر نگاهی به این موضوع بیندازیم که داده باز چطور دارد به تدریج فرصتهایی را برای شفافیت و پاسخگویی در عرصه سیاست ایران ایجاد میکند.
خروج از سایه؟ پیشینه ایران از نظر باز بودن حکومت
ایران را نمیتوان کشوری پیشرو در زمینه داده باز دانست. این کشور در ردهبندی شاخص جهانی داده باز (Global Open Data Index) در رتبه شصت و هفتم قرار دارد، و هنوز کارهای زیادی باید انجام شود تا به جایگاهی برسد که بتواند از مزایا و فرصتهای اقتصادی و اجتماعی داده باز بهرهمند شود.
اما با وجود پیشینه تیره ایران، بعضا نشانههایی از پیشرفت در عملکرد مقامات به چشم میخورد. در روز ۸ ژوئیه (۱۷ تیر) محمود واعظی، وزیر ارتباطات ایران، از سامانه انتشار و دسترسی آزاد ایران پردهبرداری کرد. این سامانه به ایرانیان امکان میدهد که درخواستهای دسترسی به اطلاعات (FOI) خود را به دستگاههای حکومتی تسلیم کنند.
همچنین نهادهایی مانند مرکز آمار ایران هستند که آمارهای وزارتخانههای مختلف را منتشر میکنند. البته این مجموعههای داده همیشه استاندارد شده نیستند، به ندرت عاری از تناقضند و در بسیاری از موارد دسترسی به آنها ممکن نیست. همانطور که در شاخص جهانی داده باز ذکر شده، ایران در شاخصهای گشایش سیاسی نمره خوبی نمیگیرد. از جمله مواردی که هنوز از شفافیت بالایی برخوردار نیستند میتوان به نتایج انتخابات، هزینههای دولتی، و بسیاری از مصوبات تقنینی اشاره کرد.
با این وجود، آغاز به کار این سامانه اطلاعاتی جدید از طرف وزارت ارتباطات نشان میدهد که آزادی دسترسی به اطلاعات در حال رسوخ به سطح گفتمان ملی است، و این تا حد زیادی مدیون تلاشهای بازیگران از خود گذشته جامعه مدنی در داخل ایران است. این افراد برای شفافیت بیشتر و پاسخگویی مقامات به مردم در عرصه سیاسی کشور مبارزه میکنند.
مدافعان داده باز - اقدامات شهروندی در حوزه دادهها در ایران
تلاشها و کمپینهای شهروندی تنها سیاستسازان را غافلگیر نمیکند؛ بلکه ممکن است تحلیلگران آن سیاستها هم که معمولا بیش از حد روی تغییرات دستوری بالا به پایین سیاستها متمرکزند، متوجهشان نشوند. اما ما معتقدیم که باید وقت گذاشت و بعضی از اقدامات شهروندی موثر را در کانون توجه قرار داد، و دلیل اهمیت آنها را هم توضیح داد.
اولین نمونه از این اقدامات نماسنج نام دارد؛ ابتکاری که هدف از آن واداشتن نمایندگان منتخب به پاسخگویی از طریق تولید دادههای مقایسهپذیر در مورد عملکردشان در مجلس شورای اسلامی است. در این اقدام با استفاده از اطلاعاتی که در دسترس عموم قرار دارد، نمودارهایی برای ارزیابی عملکرد نمایندگانی که در سال ۱۳۹۴ به مجلس راه یافتند تولید میکند. این پروژه برای نشان دادن یافتههایش عمدتا از نمودار استفاده میکند، و آنها را روی تلگرام و توئیتر منتشر میکند.
در این تصویر از سابقه رایهایی که نمایندگان تهران دادهاند استفاده شده تا جایگاه کلی آنها در عرصه سیاسی مشخص شود. برای مثال، این طور بهنظر میرسد که مصطفی کواکبیان (بالا سمت راست) سیاستمداری فعال است و همواره اصلاح طلبانه رای میدهد، در حالی که محسن علیجانی زمانی (پایین چپ) نسبتا محافظه کار است و در مجلس فعالیت کمی دارد.
در ایران شفافیت بسیار پایینی در مورد رایها و میزان مشارکت نمایندگان مجلس وجود دارد، اما کار نماسنج در برجسته کردن نبود داده در مورد فرآیندهای سیاسی موجود در ایران امروز موفق بوده است.
دومین ابتکاری که بررسی کردیم شفافیت برای ایران (tfI) است. این ابتکار در واقع تشکلی است که تعدادی دوره آموزشی و گزارش باکیفیت در مورد داده باز و شفافیت حکومت در ایران تولید کرده است، و در آنها عرصه داده باز موجود در این کشور را با کشورهای دیگر مقایسه کرده است. این وبسایت حاوی بیش از ۱۶ ساعت ویدیوی آموزشی درباره جنبههای مختلف داده باز و شفافیت است و علاقهمندان میتوانند هر موقع بخواهند به این ویدیوها دسترسی داشته باشند.
یک راهنمای شفافیت برای ایران که توضیح میدهد انجمن مستقل استانداردهای پارلمانی بریتانیا چگونه دستمزد سیاستمداران را تنظیم میکند و اطلاعات مربوط به هزینههای سیاستمداران را برای اطلاع عموم منتشر میکند.
نماسنج و شفافیت برای ایران تنها دو نمونه از شبکهها و اقدامات شهروندی در حال رشد در ایران هستند. دلیل اینکه تصمیم گرفتیم این دو ایده را برجسته کنیم، این است که آنها دو چیز را بهتر از اکثر ابتکارات دیگر نشان میدهند: اول اینکه آنها برای هدفی قابل دستیابی و در چارچوب قوانین و مقررات داخلی فعالیت میکنند، و از تنشهای سیاسی پرهیز دارند؛ و دوم اینکه در راستای تحقق اهداف کوتاه مدتشان کارهای با کیفیتی ارائه کردهاند.
اقدامات و ابتکارات دیگری هم در زمینه داده باز هستند که از بیرون از مرزها فعالانه از دست اندرکاران عرصه داده باز در ایران حمایت میکنند. پلتفرم Iran Open Data در سال ۲۰۱۶ با این هدف راهاندازی شد که یک کانون متمرکز داده باز برای ایران ایجاد کند که میزبان مجموعههای داده در قالبهای قابل خواندن توسط ماشین باشد، و آنها را بهطور رایگان در دسترس روزنامهنگاران و فعالان جامعه مدنی قرار دهد.
هدف این پروژه پرداختن به چالشهایی است که بهخاطر انتشار دادهها در مجموعهای پراکنده از وبسایتهای دولتی ایران، آنهم اغلب در فرمت pdf و یا حتی به شکل عکس، پیش میآیند. این پروژه نمونه موثری است از این که جامعه مدنی چطور میتواند برای رفع نقایص اقدامات دولتی در حوزه داده باز کار کند. تا زمانی که دولت ایران بازنگری جامعی در رویکردهایش در زمینه داده باز نداشته باشد، حرکتهای شهروندی نظیر اینها باید تلاش برای افزایش شفافیت و پاسخگویی در ایران را به پیش ببرند.
پلتفرم Iran Open Data با این هدف که مجموعههای داده عمومی ایران را بهصورت رایگان برای محققان، روزنامهنگاران، و جامعه مدنی قابل دسترسی کند.
مسیر پیشرو - آینده دولت باز در ایران
اما برای حمایت از شفافیت دولت و تقویت رویکردها در قبال دادهها در ایران چه میشود کرد؟ در کنارمشارکت جامعه مدنی، ایجاد شراکتهای بینالمللی و همکاری بیشتر در سطح جهانی در بازتر شدن ایران نقشی حیاتی ایفا خواهد کرد.
در حال حاضر نه حکومت ایران و نه جامعه مدنی این کشور در گروه همکاری دولت باز Open Government Partnership نمایندهای ندارند. OGP خود را اقدامی چندجانبه تعریف میکند که هدفش اخذ تعهدات ملموس از دولتها برای ترویج شفافیت، توانمند سازی شهروندان، مبارزه با فساد، و بهکارگیری فناوریهای نوین برای تقویت حکومتداری است.
پیوستن به ابتکارهای جهانی نظیر OGP مجموعهای از شرکای جهانی را در اختیار جامعه مدنی ایران و حکومت آن قرار میدهد تا تلاشهایشان را برای ارتقاء شفافیت حکومت پیش ببرند، و به آنها کمک میکند از پتانسیل داده باز به نفع شهروندان ایران استفاده کنند.
با توجه به اینکه فعالان مدنی ایرانی سرشار از انرژی و اشتیاق برای شفافیت بیشتر حکومت هستند، مقامهای این کشور فرصتی طلایی در اختیار دارند تا صحت ادعاهایشان را در مورد پایبندیشان به داده باز، آزادی اطلاعات، و باز عمل کردن دولت ثابت کنند. عملکرد آنها در این مسائل باید بر اساس میزان تمایلشان به همکاری با جنبش پرشور و خلاق داده باز در ایران سنجیده شود. این جنبش تا به اینجا برای کلید زدن تغییرات و تلاش برای اصلاحات ملموس در سطوح محلی و ملی آمادگی خوبی از خود نشان داده است. آزادی اطلاعات و شفافیت حکومت در ایران تنها در صورتی در ماهها و سالهای آینده پیشرفت خواهد کرد که حکومت و جامعه مدنی بتوانند بهصورت باز و موثر با هم همکاری کنند.