کووید-۱۹: ذره‌بینی بر اکوسیستم داده‌ای منطقه مکونگ
نوشته‌ای از میا چونگ / منبع / تاریخ انتشار دوم جولای ۲۰۲۰ / CC-BY-SA 4.0
وقتی که در اواخر ژانویه ۲۰۲۰، ویروس کووید-۱۹ به عنوان یک شرایط بحرانی برای بهداشت عمومی اعلام شد، واضح بود که نیاز به دادههای بیشتری برای درک این ویروس و همینطور شدت تاثیراتش وجود دارد. حالا بیش از هر زمان دیگری به داده‌ها نیاز داریم تا بتوانیم تصمیم‌گیری‌هایی را حمایت کنیم که به ایجاد راه‌حل‌های موثری می‌پردازند که نیاز همه افراد، از جمله گروه‌های به حاشیه رانده شده مانند کارگران مهاجر، مردمان بومی، اقلیت‌های مذهبی و قومیتی، پناهندگان و زنان را شامل شود. با این حال، از قدیم شکاف‌هایی در زمینه داده در جهان وجود داشته که اکنون توسط این بحران عمیق‌تر شده و جلوی تصمیم‌گیری‌های موثر و مبتنی بر شواهد را می‌گیرند.
اکوسیستم داده در منطقه مکونگ، متشکل است از موسسات دولتی مانند دفاتر ملی آمار و وزارتخانه‌ها که تولیدکنندگان و پاسداران اصلی و رسمی داده، همینطور سازمان‌های غیرانتفاعی، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی که به صورت رسمی و غیر رسمی در این مسیر به همکاری می‌پردازند. در عین حال، جامعه نوپای داده باز نیز به نظارت و رسیدگی مسائل شهروندان می‌پردازد. اجزای سازنده داده از دامنه گسترده‌ای تشکیل می‌شود، از روزنامه‌نگاران گرفته تا دانشگاهیان، کارمندان دولتی و دانش‌آموزان، تحلیل‌گران تجارت و سازمان‌های غیردولتی. چگونگی تعامل تمام این گروه‌ها با اطلاعات، روندها، فناوری و یکدیگر در هر مرحله از این مسیر، بر تصمیم‌گیری‌ها تاثیر می‌گذارد. ما از همه‌گیری کووید-۱۹ به عنوان ذره‌بینی استفاده کرده‌ایم تا اثرات اکوسیستم داده بر آسیب‌پذیرترین گروه‌های این منطقه در این برهه از زمان را بررسی کنیم.
Photo by Mary Y. on Unsplash. Licensed to be used freely.
مبنا و معیاری ناکافی
در یک ارزیابی از قابلیت کشورهای جنوب شرق آسیا، از جمله قسمت‌های پایینی منطقه مکونگ، که با استفاده از دستور کار ۲۰۳۰ برای توسعه پایدار (چارچوبی جامع برای نظارت بر توسعه جهانی) انجام شده، به این موضوع اشاره می‌شود که مبنا و معیار ناکارآمدی برای داده در سال ۲۰۱۶ وجود داشته است. در این فاصله نیم دهه‌ای، این شکاف آماری در حد بسیار ناچیزی کمتر شده است. وقتی از همان اوایل همه‌گیری کووید-۱۹ معلوم شد که این ویروس مناطق پایینی مکونگ را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد، عدم وجود دادههای کافی به مشکل بزرگتری تبدیل شد. وقتی آمار کشورهای نواحی پایینی مکونگ به طور شگفت‌آوری تعداد بسیار پایینی از مبتلایان را ارائه کردند، این حقیقت آشکارتر نیز شد، و کارشناسان این موضوع را بر اساس داده‌ها زیر سوال بردند: تعداد تست‌های محدود در این منطقه نشانگر این موضوع بود که درک درستی از عمق تخریب این ویروس وجود ندارد.
علاوه بر این، گروه‌های آسیب‌پذیر به طور آشکار از زنجیره‌های ارزش در داده حذف شده‌اند و این اتفاق از مراحل اولیه طراحی الگوهای تصمیم‌گیری آغاز می‌گردد چرا که این افراد در این الگوها نادیده گرفته می‌شوند. گروه‌های اقلیت نه مورد مشورت قرار می‌گیرند و نه در روند جمع‌آوری داده حضور دارند. یک مثال قابل توجه از اثرات گسترده و مخربی که این نوع الگوی جمع‌آوری داده دارد، سنگاپور است که می‌بینیم موفقیت اولیه این کشور در مبارزه موثر با ویروس کووید-۱۹، متعاقباً به شکست منجر شد.
Migrant workers in the Mekong Region frequently work in the fishing industry. Photo by ILO Asia-Pacific via Flickr. Licensed under CC BY-NC-ND 3.0.
هرچند که دادههای مبدا می‌بایست پیش از این جمع‌آوری می‌شدند، اما در حالت ایده‌آل، بهتر است که اکوسیستم‌های داده دوباره طراحی شوند، به شکلی که تمام گروه‌های آسیب‌پذیر، از جمله مردمان بومی و اقلیت‌های قومیتی در نظر گرفته شوند و بدین ترتیب داده می‌تواند برای همگان مفید واقع شود. مانع بزرگی که همچنان باقی می‌ماند این است که می‌بایست بین تولیدکنندگان داده، کاربران داده و مشتریان داده، اعتماد ایجاد شود. البته همانطور که در پایین‌تر توضیح داده می‌شود، در نبود ظرفیت، اراده سیاسی و زمان لازم برای طراحی مجدد یک اکوسیستم داده مناسب، همکاری‌های مستقل برای بهبود این معیارهای مبدا از اهمیت زیادی برخوردار هستند.
کیفیت، تعامل‌پذیری و به موقع بودن داده‌ها
حجم بی‌سابقه‌ای از اطلاعات در مورد همه‌گیری کووید-۱۹ به شکلی بسیار سریع و گسترده در حال انتشار می‌باشد که موجب شده متخصصین، اصطلاح "اینفودمیک" را برای توصیف آن به کار گیرند. هر چه که از شروع این همه‌گیری بیشتر می‌گذرد، اهمیت کیفیت داده مشخص‌تر می‌گردد، چرا که دقت در تحلیل داده منوط بر دقیق بودن دادههای بکار گرفته است. برخی از این اطلاعات، مشخصا اطلاعات نادرست و یا دروغ‌پراکنی می‌باشند، اما قابل اعتماد نبودن برخی دیگر، به صورت کامل مشهود نیست. برای مثال، حتی مدل‌های علمی از موسسات برجسته هم محدود به داده‌هایی می‌شوند که در دسترس هستند به این معنی که در برخی موارد تعبیر روشنی از عمق تاثیرات این ویروس وجود ندارد. کیفیت پایین داده در اکوسیستمی که خودش از کمبود دادههای کافی رنج می‌برد، تاثیر بسیار زیادی بر ناحیه مکونگ داشته است که نتیجه‌ی حکمرانی و زیرساخت‌های ضعیف در این منطقه می‌باشد. اطلاعات به موقع منتشر نمی‌گردند، و به وضوح شکاف‌هایی در این داده‌ها دیده می‌شود و دسته‌بندی و تفکیک این اطلاعات به صورت کامل انجام نمی‌شود. دفاتر ملی آمار که در سال‌های گذشته ظرفیت‌های آماریشان تنزل یافته، از شیوه‌هایی برای جمع‌آوری داده استفاده می‌کنند که ذاتا مغرضانه هستند چرا که گروه‌های آسیب‌پذیر را شامل نشده و به اندازه‌ای تفکیک نمی‌شوند تا اقشار و گروه‌های مختلف را به درستی از هم تمیز دهند. داده‌ها عموما در فرمت‌هایی ارائه می‌شوند که قابلیت خوانده شدن توسط کامپیوتر را ندارند و این موضوع موجب بالا رفتن احتمال خطا در تجزیه و تحلیل داده و پایین آمدن قابلیت استفاده از این داده‌ها می‌شود. این موضوع تاثیر مخربی بر توانایی تصمیم‌گیری دولت‌ها، سازمان‌ها و دیگر کاربران داده دارد که پاسخگوی نیازهای واقعی جامعه هستند.
بهبود کیفیت داده، نیازمند افزایش ظرفیتی است که مشارکت را در سطوح مختلف بالا ببرد. همچنین باعث گسترش اکوسیستم داده‌ای که استفاده معتبر از دادههای برگرفته از منابع غیر سنتی را ممکن می‌سازد، می‌شود. انجام این کار، چالش‌برانگیز خواهد بود و ممکن است نیازمند اعتبارسنجی دادههای آماری ملی با رویکردهای غیر‌سنتی باشد. رویکردهایی مانند یادگیری نیمه‌نظارتی ماشینی (هوش مصنوعی) یا دیگر رویکردهای جمع‌سپاری. نقش دانشوری شهروندی در جایی که اطلاعات مبدا درباره کووید-۱۹ در دست نیست، پر رنگ می‌گردد. البته باید احتیاط کرد تا این کار، مسئولانه انجام شود. نهادهای فناوری شهروندی داده باز مانند «آناندا» در میانمار و پروژه «سینار» در مالزی، می‌توانند پروژه‌های مشارکتی‌ای که مسئولانه اداره می‌شوند را حمایت کنند. پروژه‌هایی که با الگو گرفتن از اقدامات تایوان در برابر ویروس کرونا، قصدشان پر کردن حفره‌هایی در اطلاعات و شکاف‌های داده‌ای است.
Figure 1: Data currently collected on COVID-19 cases and referral hospital locations in Cambodia and Vietnam. Explore more data on the ODM Map-Explorer or visit the Datahub to find related COVID-19 laws and regulations in English and Mekong national languages.
مدیریت و زیرساخت‌های داده
چارچوب‌های مدیریت داده از تنوع گسترده‌ای برخوردار هستند. در منطقه مکونگ، سیاست‌گذاری‌ها و قانون‌گذاری‌های بسیار اندکی در زمینه مدیریت داده وجود دارد. تایلند که در این منطقه پیشرفته‌ترین کشور در این زمینه به حساب می‌آید، به انتشار قانونی برای حفاظت از اطلاعات شخصی پرداخته است. ممکن است اجرای این قانون به دلیل ویروس کرونا به تعویق بیفتد. ویتنام در زمینه ایجاد دولت الکترونیکی، در تلاش برای بازسازی زیرساخت‌های فناوری اطلاعات در دولت، ۲۴ دستورکار ارائه کرده است. تعدادی از این دستورکارها مربوط به ایجاد استانداردهای مدیریت داده هستند. با این حال، این طرح‌های پیشنهادی در قالب پیش‌نویس و در مرحله بررسی باقی مانده‌اند. سه کشور دیگر در ناحیه مکونگ هنوز از قانونگذاری‌هایی که موضوعیت داشته باشند برخوردار نیستند. این واقعیت که راه‌حل‌های دیجیتال پیشنهادی برای ردیابی تماس در تایلند و ویتنام به جایی نرسیده‌اند، نشانگر این است که ناشناخته‌های بسیاری درباره‌ی چگونگی استفاده از این نوع داده‌ها وجود دارد.
هرچند راه‌حل آشکار این است که می‌بایست ساختارهایی بنیادین در سیاست‌گذاری‌ها و قانون‌گذاری‌های مربوط به مدیریت داده به وجود بیاید، اما این موضوع کافی نیست. داده به مرزهای حکومتی توجهی نمی‌کند و کاربرد آن از مرزها فراتر می‌رود. بدون داشتن درک جامعی از تفاوت‌های موجود در چگونگی استفاده از داده در کشورهای مختلف، اثربخشی یک اقدام می‌تواند به شدت خدشه‌دار شود. از این رو لزوم رسیدن به اتفاق نظر درباره حقوق همگانی داده‌ای که ساختارهایی برای شرایط اضطراری مانند کووید-۱۹ را شامل شود، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. با این حال باید توجه داشت که سپردن مدیریت داده تنها به دست افرادی که قدرت را در دست دارند، می‌تواند به تکرار شرایط موجود منتهی گردد. به خصوص در جاهایی مانند مکونگ که انگیزه کمی برای حفاظت از حقوق مدنی گروه‌های آسیب‌پذیر وجود دارد. بنابراین داشتن رویکردهایی بر پایه حقوق بشر که توسط افراد جامعه هدایت شوند، مانند پروژه «استقلال داده بومیان»، می‌تواند جز مفیدی در اکوسیستم داده این منطقه باشد. همگانی کردن زیرساخت‌ها و روش‌های مدیریت داده که از سیستم‌های حکومتی تمرکززدایی می‌کند، می‌تواند موجب دستیابی به حقوق در زمینه جمع‌آوری، مالکیت، ذخیره، اشتراک‌گذاری و استفاده از داده شود. به نحوی که نیازهای جوامع محروم در اولویت قرار داده، و همزمان برای مقابله با کووید-۱۹، واکنش‌هایی مناسب شرایط هر منطقه، ایجاد شود.
قدم بعدی چیست؟
وخامت کووید-۱۹ موجب توجیه شرایطی شده است که در هر زمان دیگری، نقض جدی حقوق بشر تلقی می‌شود. دادههای مخابراتی بسیار حساس خصوصی در این زمان به کار گرفته می‌شوند تا جابه‌جایی افراد را ردیابی کنند - کاری که در بسیاری از جوامع به عنوان تعرض به حقوق شخصی دیده شده و در حالت عادی به اشتراک گذاشته نمی‌شود. با این حال این اتفاق در حال حاضر رخ می‌دهد تا جلوی پخش ویروس گرفته شود که در برخی موارد موثر هم بوده است. اما این مسئله موجب نمی‌شود که چگونگی برخورد با حریم خصوصی، امنیت و دیگر نگرانی‌ها در این زمینه زیر سوال برده نشود. واقعیت این است که این همه‌گیری موجب شده که نگرانی‌های اخلاقی درباره مدیریت داده حتی در جوامعی که محافظت قوی‌ای وجود دارد، مستقیما تحت بررسی موشکافانه قرار بگیرند.
Photo by Andrew Guan on Unsplash. Licensed to be used freely.
همچنین این همه‌گیری در کشورهای ناحیه پایینی مکونگ نشان داده است که راه بسیار طولانی برای رسیدن به اکوسیستم داده‌ای باقی مانده که حتی نیازهای مردم این منطقه را مورد حمایت قرار دهد، چه برسد به اینکه بتواند در جامعه جهانی نیز موثر واقع شود. یک راه برای از بین بردن این شکاف این است که دسترسی به داده‌ها به شکلی مسئولانه و مطابق بر الگوهای برتر در این زمینه انجام گیرد. استاندارد FAIR principles یک نمونه از این گونه الگوهاست، همینطور CARE principles که شرایط خاص برای مدیریت مسئولانه دادههای مردمان بومی را مد نظر قرار می‌دهد. با استفاده از این قواعد و ضوابط در کنار هم، به حداقل استاندارد لازم برای ایجاد دسترسی باز به داده، خواهیم رسید. تلاش‌هایی برای انتشار علنی هر چه بیشتر اطلاعات توسط دولت‌های ویتنام و تایلند انجام شده است، با این حال داده باز در سراسر این منطقه به صورت پیش‌فرض تهیه نمی‌شود. هرچند هنوز امکان بهره‌مند شدن مردمان بومی و اقلیت‌های قومی از حقوق داده‌ایشان توسط دولت‌های این منطقه مسدود می‌گردد، اما تولیدکنندگان و کاربران داده همچنان می‌توانند از الگوهای برتر موجود که به حقوق مردمان بومی و اقلیت‌ها احترام می‌گذارند، پیروی کنند.
صرف‌نظر از این که کدام یک از این راه‌حل‌های متمرکز بر داده به کار گرفته شود، تاثیرات ویروس کووید-۱۹ بر موضوع توسعه باید مورد بررسی قرار گیرد. برای مثال کمک‌های بشردوستانه برای گروه‌هایی که بیشتر از همه به حاشیه رانده شده‌اند نباید مختل شود. خطر یک «همه‌گیری گرسنگی» ناشی از ویروس کووید-۱۹ یک احتمال بسیار واقعی است، هرچند گروه‌های به حاشیه‌رانده شده در منطقه مکونگ هم اکنون با این معضل مواجه هستند. معطوف کردن تمام توجه به فناوری‌های نوین برای جمع‌آوری دادههای بیشتر درباره کووید-۱۹، با نظارت‌های ضعیف و در محیط‌هایی که اعتماد کافی وجود ندارد، نمی‌تواند برای تمام گروه‌ها مفید واقع شود. بدون داشتن چشم‌اندازی درازمدت و بدون بکارگیری محتاطانه ابزارهای فناوری، گروه‌های آسیب‌پذیر تنها بیش از پیش به عقب رانده می‌شوند.