امپراطوری اقتصادی «مستضعفان»: بیش از ۳۱ هزار میلیارد تومان دارایی بورسی یک بنیاد

بررسی‌های مرکز داده‌های باز ایران نشان می‌دهد که مجموع ارزش دارایی‌های ۳۲ شرکت وابسته به بنیاد مستضعفان در بازار سرمایه تا تاریخ ۱۷ دی‌ماه ۱۴۰۳ بیش از ۳۱ هزار میلیارد تومان است. بااین‌حال، این تنها بخش کوچکی از دارایی‌های نهادی است که کمتر از یک ماه پس از انقلاب ۵۷ به دستور روح‌الله خمینی تاسیس شد تا اموال مصادره‌شده از حکومت شاه را در جهت کمک به «مستمندان» مدیریت کند.

در چهار دهه گذشته، بنیاد مستضعفان به یکی از بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین نهادهای اقتصادی ایران تبدیل شده که تحت نظارت مستقیم رهبر جمهوری اسلامی در بخش‌های مختلفی از اقتصاد، از جمله بانکداری، صنایع نفتی، فلزات، کشاورزی و هتلداری فعالیت دارد.

بنیاد مستضعفان بخش بزرگی از دارایی‌های خود را در صنایع کلیدی ایران متمرکز کرده است. شرکت نفت بهران (با نماد شبهرن)، با ارزشی معادل ۸,۸۰۰ میلیارد تومان، بزرگ‌ترین دارایی بورسی این نهاد است. این رقم نشان‌دهنده جایگاه برجسته بنیاد در صنعت نفت و فرآورده‌های نفتی کشور است. در کنار آن، سهام بانک سینا با ارزشی حدود ۴,۲۰۰ میلیارد تومان، قدرت این نهاد در نظام بانکی کشور را برجسته می‌کند.

علاوه بر صنایع بزرگ، بنیاد نقش مهمی در حوزه کشاورزی و دامپروری دارد. شرکت‌هایی مانند کشت و دام قیام اصفهان (۱,۱۰۰ میلیارد تومان) و کشاورزی و دامپروری بینالود (۵۰۰ میلیارد تومان) از جمله دارایی‌های قابل توجه آن هستند. این سرمایه‌گذاری‌ها علاوه بر تأثیر اقتصادی، نشان‌دهنده تلاش بنیاد برای کنترل بخش‌های حیاتی زنجیره تأمین غذایی است.

در حالی که اطلاعات دارایی‌های بورسی بنیاد در دسترس است، بخش بزرگی از دارایی‌های آن خارج از بازار سرمایه قرار دارد و شفافیت کافی درباره آن‌ها وجود ندارد. به‌عنوان نمونه، شرکت‌هایی مانند تولید نیروی جنوب غرب صبا و گسترش کشاورزی و دامپروری فردوس هنوز در بورس عرضه نشده‌اند و ارزش دقیق آن‌ها نامشخص است. این موضوع، همراه با ساختار پیچیده و چندلایه بنیاد، بررسی شفافیت اقتصادی آن را دشوار کرده و سؤالاتی جدی درباره مدیریت و تخصیص منابع این امپراتوری اقتصادی ایجاد کرده است.

آن‌چه که در سایت بنیاد مستضعفان به عنوان دارایی ذکر شده شامل ۱۷۹ شرکت، ۱۱هلدینگ و ۳۲ شرکت بورسی است که مورد آخر را در بررسی ارزش ریالی این دارایی‌ها می‌توان به عنوان یکی از معدود موارد نسبتاً شفاف بررسی کرد. تنها اطلاعات مستند موجود درباره بنیاد و بنگاه‌های اقتصادی زیر نظر آن، صورت‌های مالی است که سال ۱۳۹۷ منتشر شد. اگرچه اطلاعات محدودی در این صورت‌ها وجود داشت، اما روند انتشار این اطلاعات هم به دلایل نامشخصی متوقف شد. این اطلاعات در حال حاضر از سایت بنیاد حذف شده‌اند، اما نسخه‌هایی از آن در مرکز داده‌های باز ایران در دسترس عموم قرار دارد. 

بنیاد مستضعفان که با هدف کمک به اقشار ضعیف تأسیس شد، اکنون به نهادی عظیم تبدیل شده که در هاله‌ای از عدم شفافیت، نقش پررنگی در اقتصاد ایران ایفا می‌کند. اطلاعات محدود درباره این نهاد نشان می‌دهد که تنها بخشی از دارایی‌های آن در بورس شفاف است، درحالی‌که بخش عمده ثروت بنیاد همچنان خارج از دسترس عمومی باقی مانده است.