داده‌های محرمانه: بنزین یورویی ایران به ترکیبات خطرناک آلوده است
داده‌های محرمانه وزارت نفت نشان می‌دهد که دولت در سال‌های اخیر، برای جبران کمبود فزاینده بنزین، به‌طور گسترده اقدام به افزودن ترکیبات شیمیایی تولیدشده خارج از چرخه پالایشگاهی کرده است. این ترکیبات شامل متیل ترت-بوتیل اتر (ام‌تی‌بی‌ای) — یک افزودنی پتروشیمیایی ممنوعه — و سایر اکتان‌افزاهای آروماتیک هستند که با هدف افزایش عدد اکتان به بنزین افزوده می‌شوند.
بر اساس یک گزارش محرمانه که به دست مرکز داده‌های باز ایران رسیده، نسبت اختلاط این مواد با بنزین پالایشگاهی طی سال‌های ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۳ حدود چهار برابر افزایش یافته است. این روند در پالایشگاه‌هایی که مدعی تولید سوخت مطابق با استانداردهای یورو ۴ و یورو ۵ هستند نیز دیده می‌شود.
بنا بر این گزارش، پالایشگاه شازند — بزرگ‌ترین تولیدکننده بنزین یورویی کشور — روزانه حدود ۳۵۰ هزار لیتر ام‌تی‌بی‌ای مصرف می‌کند. همچنین پالایشگاه اصفهان — دومین تولیدکننده بزرگ — روزانه حدود ۳۲۵ هزار لیتر از این ماده استفاده می‌کند. ام‌تی‌بی‌ای به‌دلیل پتانسیل بالای آلوده‌سازی منابع آب زیرزمینی، در بسیاری از کشورها ممنوع اعلام شده است.
استانداردهای یورو ۴ و یورو ۵ بخشی از مقررات زیست‌محیطی اتحادیه اروپا هستند که با هدف کاهش آلایندگی سوخت‌های فسیلی و بهبود کیفیت هوا طراحی شده‌اند. اما داده‌های موجود در این گزارش نشان می‌دهد که حدود یک‌سوم از بنزین تولیدی ایران به‌طور اسمی مطابق این استانداردها عرضه می‌شود؛ در حالی که به‌دلیل ترکیب‌شدن با مواد شیمیایی خطرناک، کیفیت واقعی آن با استانداردهای جهانی مطابقت ندارد.
۲۰ میلیون لیتر مواد افزودنی
تولید روزانه بنزین پایه در پالایشگاه‌های کشور طی سال ۱۴۰۳ به‌طور میانگین ۱۰۱ میلیون لیتر بوده است.
این عدد با افزودن حدود ۲۰ میلیون لیتر مواد افزودنی تولیدشده در خارج از پالایشگاه‌ها به ۱۲۱ میلیون لیتر رسیده، با این حال همچنان ۲/۵ میلیون لیتر کمتر از مصرف روزانه داخلی است.
با وجود خطرات شناخته‌شده این مواد، دولت اطلاعات شفافی درباره نوع، ترکیب یا آثار آن‌ها منتشر نکرده است.
در اسناد رسمی، تنها عباراتی مبهمی مانند «مواد دریافتی از پتروشیمی‌ها» یا «مواد اکتان‌افزا» به‌کار رفته که تحلیل علمی و مستقل را دشوار می‌سازد.
بررسی گزارش‌های رسمی وزارت نفت از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که استفاده از این مواد به‌صورت مستمر افزایش یافته است. تنها ترکیبی که به‌طور مشخص به آن اشاره شده، «ام‌تی‌بی‌ای» است که به‌عنوان یکی از اجزای ثابت در فرمول نهایی بنزین باقی مانده است.
در نبود داده‌های جزئی و قابل بررسی، تحلیل دقیق این روند ممکن نیست. با این حال، شواهد حاکی از آن است که اتکای فزاینده به افزودنی‌های پرخطر، در غیاب توسعه زیرساخت‌های پالایشی، به یکی از پایه‌های تأمین سوخت کشور تبدیل شده—رویکردی که پیامدهای اقتصادی، بهداشتی و زیست‌محیطی سنگینی در پی دارد.
آخرین پالایشگاه بزرگ کشور، «ستاره خلیج فارس»، در سال ۱۳۹۶ افتتاح شد و از ۱۳۹۹ به‌طور کامل به بهره‌برداری رسید. از آن زمان، هیچ پالایشگاه جدیدی احداث نشده است. از میان ۱۰ پالایشگاه فعال، شش مورد پیش از انقلاب ساخته شده‌اند؛ پالایشگاه آبادان بیش از یک قرن قدمت دارد.
هرچند ظرفیت برخی پالایشگاه‌ها طی دهه‌های اخیر افزایش یافته و بخش‌هایی از آن‌ها نوسازی شده‌اند، پروژه‌های بازسازی با موانعی مانند تحریم‌ها و دشواری در جذب فناوری‌های پیشرفته روبرو بوده‌اند.
نمودار بالا میزان تولید روزانه بنزین در پالایشگاه‌های مختلف ایران را نشان می‌دهد. همان‌طور که مشاهده می‌شود:
- پالایشگاه ستاره خلیج فارس با ۳۹ میلیون لیتر در روز، بزرگ‌ترین تولیدکننده بنزین در کشور است، اما هیچ بنزین دارای استاندارد یورو تولید نمی‌کند.
- پالایشگاه‌های آبادان، اراک و اصفهان نیز از تولیدکنندگان اصلی محسوب می‌شوند.
- در مقابل، پالایشگاه‌هایی مانند کرمانشاه، شیراز و تبریز تولید روزانه نسبتا کمی دارند.
تاریخچه تولید و مصرف بنزین در ایران
تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷، تولید و مصرف بنزین در ایران تقریبا متوازن بود، اما از اوایل دهه ۱۳۶۰ کشور به واردکننده بنزین تبدیل شد. واردات تا سال ۱۳۸۵ افزایش یافت و به بیش از ۲۷ میلیون لیتر در روز رسید.
تنها دوره استثنا، زمان همه‌گیری کرونا بود که با کاهش شدید رفت‌وآمد، مصرف داخلی افت کرد و ایران به‌طور موقت صادرکننده بنزین شد. اما پس از پایان محدودیت‌ها، مصرف دوباره افزایش یافت و واردات مجدد به دستور کار بازگشت.
بنزین ارزان؛ سیاستی بحران‌زا
مقامات جمهوری اسلامی همواره قیمت پایین بنزین را دلیل اصلی مصرف بالای آن می‌دانند. این گفته تا حدی درست است؛ ایران پس از لیبی، دومین کشور با ارزان‌ترین بنزین در جهان است. اما علت اصلی این ارزانی، کاهش شدید ارزش ریال به دلیل تحریم‌ها و سیاست‌های اقتصادی ناکارآمد است. مردم در این میان نه عامل، بلکه قربانی شرایط هستند.
دولت در چند مرحله اقدام به افزایش قیمت کرده است، آخرین‌بار در آبان ۱۳۹۸ که به اعتراضات سراسری منجر شد. در ماه‌های اخیر نیز دولت پزشکیان از قیمت پایین بنزین انتقاد کرده و پیشنهادهایی برای اصلاح قیمت ارائه شده‌اند، اما نگرانی از واکنش‌های مردمی اجرای آن‌ها را به تعویق انداخته است.
نتیجه مستقیم این سیاست یارانه‌ای، اختلاف شدید بین قیمت داخلی و خارجی بنزین است. به گفته دولت، همین اختلاف انگیزه‌ای قوی برای قاچاق سوخت به کشورهای همسایه ایجاد کرده است. با این حال، تاکنون هیچ آمار دقیق و قابل استنادی از حجم واقعی قاچاق منتشر نشده و اطلاعات موجود پراکنده و متناقض‌اند.
