ایران و نفت خزر: داده‌ها چه می‌گویند؟
دریای خزر طی دهه‌های اخیر به یکی از کانون‌های مهم توسعه منابع هیدروکربوری در منطقه تبدیل شده است. کشورهای ساحلی این دریاچه، از جمله جمهوری آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان، با درجات متفاوتی در توسعه و بهره‌برداری از منابع نفت و گاز آن مشارکت دارند. با این حال، ایران تنها کشور ساحلی دریای خزر است که نه‌فقط تولیدی در خزر ندارد، بلکه طی دو دهه اخیر پروژه اکتشافی قابل‌توجهی نیز در این حوزه انجام نداده است.
بر اساس داده‌های موجود، حدود یک درصد از نفت مصرفی و سه درصد از گاز مصرفی جهان در آب‌های دریای خزر تولید می‌شود. جمهوری آذربایجان در میان کشورهای ساحلی، بیشترین سهم از تولید نفت و گاز را دارد. این کشور در سال گذشته، حدود ۲۰ برابر مجموع چهار کشور دیگر گاز تجاری (پس از کسر تلفات و تزریق مجدد به میادین نفتی) و معادل مجموع آن‌ها نفت از دریای خزر استخراج کرده است.
جمهوری آذربایجان از اواسط دهه ۱۹۹۰ میلادی و سایر کشورها مانند روسیه، ترکمنستان و قزاقستان از اوایل دهه ۲۰۱۰ توسعه میادین نفت و گاز خزر را آغاز کردند. البته سابقه بهره‌برداری از نفت در این منطقه به حدود یک قرن پیش و میدان «نفت‌داشلاری» در آب‌های کم‌عمق جمهوری آذربایجان بازمی‌گردد. با این حال، این میدان قدیمی امروزه سهم نسبتاً کوچکی در تولید این کشور دارد. تاکنون حدود ۱۴۵ میلیارد دلار برای توسعه میادین هیدروکربوری دریای خزر سرمایه‌گذاری شده است.
وضعیت ایران
در ایران، شرکت نفت خزر به‌عنوان بازوی اجرایی وزارت نفت در حوزه دریای خزر شناخته می‌شود. این شرکت طی سال‌های گذشته عمدتاً فعالیت محدودی داشته و تمرکز آن بیشتر بر نگهداری دارایی‌های موجود، از جمله اجاره چند سکوی حفاری به شرکت خارجی دارگون اویل (Dragon Oil) برای عملیات در آب‌های ترکمنستان، متمرکز بوده است. در غیاب پروژه‌های تولیدی فعال، منابع مالی شرکت نفت خزر از بودجه عمومی کشور تأمین می‌شود.
از سوی دیگر، تنها کشتی لرزه‌نگاری ایران در دریای خزر با نام «پژواک» در سال ۲۰۰۵ دچار آتش‌سوزی شد و از رده خارج گردید. همچنین تنها سکوی حفاری ایران در خزر، یعنی سکوی «امیرکبیر»، حدود یک دهه پیش برای تعمیر به سواحل ایران منتقل شد و همچنان در نزدیکی خط ساحلی غیرفعال باقی مانده است. این وضعیت، امکان اجرای عملیات اکتشاف جدید را در شرایط فعلی محدود کرده است.
از منظر فنی نیز، آب‌های ایران عمیق‌ترین بخش دریای خزر را تشکیل می‌دهند و در برخی نقاط، عمق آن به حدود یک کیلومتر می‌رسد؛ موضوعی که پیچیدگی‌های فنی و هزینه‌بر بودن اکتشاف را افزایش می‌دهد. به‌عنوان مثال، ایران حدود دو دهه پیش از کشف میدان «سردار جنگل» در عمق ۷۰۰ متری خبر داد، اما تاکنون هیچ نهاد معتبر بین‌المللی، وجود ذخایر اثبات‌شده نفت و گاز در این میدان را تأیید نکرده است.
هرچند در گذشته گزارش‌هایی درباره کشف میدان گازی «چالوس» و ادعای ممانعت روسیه از توسعه آن منتشر شده، وزارت نفت ایران رسماً وجود چنین میدانی را تکذیب کرده است.
سهم ایران در میدان شاه‌دنیز
با وجود نبود تولید مستقیم از دریای خزر، ایران از طریق شرکت نیکو (بازرگانی نفت ایران)، که زیرمجموعه شرکت ملی نفت است، در پروژه‌های فراسرزمینی مشارکت دارد. نیکو مالک ۱۰ درصد از سهام میدان گازی شاه‌دنیز در جمهوری آذربایجان است. این میدان در سال گذشته حدود ۲۸ میلیارد متر مکعب گاز و ۴/۲ میلیون تن میعانات گازی تولید کرده است. حدود ۷۰ درصد از منابع تولیدی این میدان به دولت جمهوری آذربایجان تعلق دارد و مابقی میان شرکت‌های سهام‌دار تقسیم می‌شود.
در حال حاضر، حدود ۹۸/۵ درصد از نفت و گاز تولیدی جمهوری آذربایجان از دریای خزر تأمین می‌شود و این کشور سال گذشته ۲۵ میلیارد متر مکعب از این گاز را به ۱۳ کشور، از جمله گرجستان، ترکیه و کشورهای اروپایی صادر کرده است.
