زیان اقتصادی اختلال و فیلترینگ اینترنت در ایران چقدر بوده است؟
خسارتی که قطع و اختلال اینترنت طی چهار ماه گذشته به اقتصاد ایران وارد کرده است، ده‌ها هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.
مدیران اتاق بازرگانی تهران اواخر مهر امسال اعلام کردهاند که خسارت مستقیم این تصمیم حکومت، فقط در یک ماه اول اعتراضات، ۳۵ هزار میلیارد تومان بوده است. این رقم با احتساب خسارت‌های غیرمستقیم به حدود ۸۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد. این رقم معادل هزینه معیشت ماهانه بیش از پنج میلیون خانواده کارگری است.
محاسبات پایگاه دادههای باز ایران بر اساس سهم اقتصاد دیجیتال حکایت از آن دارد که اختلال اینترنت از اول مهر ماه ۱۴۰۱ تا پایان دی ماه ۱۴۰۱، بین ۴۰ تا ۱۲۰ هزار میلیارد تومان خسارت به بار آورده است. اگر اثر تورم ۴۰ درصدی را در نظر بگیریم، دامنه خسارت‌ها می‌تواند تا حدود ۱۷۰ هزار میلیارد تومان نیز افزایش پیدا کند.
زیان ۲۶۲/۵ هزار میلیارد تومانی
فرزین فردیس، رئیس کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق تهران، در مهر امسال گفت که یک ماه اخلال در شبکه اینترنت کشور ۳۵ هزار میلیارد تومان به اقتصاد حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات زیان وارد کرده است. او همچنین برآورد خسارت غیرمستقیم این اختلالات را تا ۴۵ هزار میلیارد تومان تخمین زد.
محسن عامری، رئیس مرکز بهبود محیط کسبوکار اتاق ایران، یک ماه پس از نشست اتاق بازرگانی تهران، خسارت وارده بر کسب و کارها در پی محدودیت دو ماهه اینترنت در ایران را بیش از ۱۵۰ هزار میلیارد تومان برآورد کرد.
نمودار
خسارت‌های اقتصادی بر مبنای همین ارزیابی یعنی میانگین ماهانه ۷۵ هزار میلیارد تومان در دو ماه نخست را می‌توان در سه سناریوی مختلف برای ماه‌های آذر و دی نیز محاسبه کرد.
در سناریوی خوش‌بینانه اگر روند خسارات وارده بر اقتصاد ایران با ضریب ۲۵ درصدی در ماه‌های آذر و دی ادامه پیدا کرده باشد، مجموع زیان تا پایان دی حدود ۱۸۷/۵ هزار میلیارد تومان ارزیابی می‌شود.
در سناریوی میانه با فرض تداوم زیان‌ها با ضریب ۵۰ درصدی مجموع خسارات بر اقتصاد ایران تا پایان دی‌ماه از محل اختلال و اعمال محدودیت بر اینترنت، در حدود ۲۲۰ هزار میلیارد تومان خواهد بود.
در سناریوی سخت‌گیرانه و با فرض اینکه اختلال‌ها در دو ماه آذر و دی، ۷۵ درصد خسارات میانگین ۲ ماه نخست را تداوم بخشیده باشد، مجموع خسارات وارده بر اقتصاد ایران تا پایان دی بالغ بر ۲۶۲/۵ هزار میلیارد تومان می‌شود.
خسارت ۱۱۸ هزار میلیارد تومان بر اقتصاد دیجیتال
از مسیر دیگری هم می‌توان خسارت و زیان قطعی و اختلال اینترنت در ماه‌های اخیر بر بخش اقتصاد دیجیتال را تخمین زد. عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، ۳۱ مرداد ماه با حضور در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری اعلام کرد: سهم اقتصاد دیجیتالی از تولید ناخالص داخلی GDP به ۷/۲ درصد رسیده است.
بانک مرکزی ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۴۰۰ را بیش از ۶,۵۲۶ هزار میلیارد تومان برآورد کرده است. سهم ۷/۲ درصدی اقتصاد دیجیتال از این رقم نزدیک به ۴۷۰ هزار میلیارد تومان است. با این حساب سهم متوسط ماهانه اقتصاد دیجیتال از ارزش جاری تولید ناخالص داخلی پارسال به رقم نزدیک به ۳۹/۲ هزار میلیارد تومان بالغ می‌شود.
برای ارزیابی میزان خسارات ناشی از اختلال اینترنت در فاصله زمانی مهر تا پایان دی ۱۴۰۱، همین رقم ماهانه سهم اقتصاد دیجیتال از کل اقتصاد ایران را با سه سناریوی پیش‌گفته در نظر می‌گیریم.
بر اساس محاسبات پایگاه دادههای باز ایران، در سناریوی خوش‌بینانه با فرض اینکه قطعی، اختلال و محدودیت اینترنت اثری ۲۵ درصدی بر اقتصاد دیجیتال باقی گذاشته باشد، زیان ماهانه به حدود ۹/۸ هزار میلیارد تومان می‌رسد که برای چهار ماهه مهر تا دی ماه امسال این زیان ۳۹/۲ هزار میلیارد تومان خواهد بود.
در حالت میانه تاثیر وضعیت نابسامان اینترنت بر سهم ۷/۲ درصد اقتصاد دیجیتال از کل تولید ناخالص داخلی به ماهی ۱۹/۶ هزار میلیارد تومان خواهد رسید که مجموع زیان به این بخش از اقتصاد ایران برای چهار ماه را باید رقمی در حدود ۷۸/۴ هزار میلیارد تومان در نظر گرفت.
سومین سناریو، حالت بدبینانه و سخت‌گیرانه پیامدهای منفی قطعی، اختلال، کندی و محدود کردن اینترنت بر اقتصاد دیجیتالی است که ضریب آن را ۷۵ درصد در نظر گرفته‌ایم.
در این حالت زیان وارده به اقتصاد دیجیتال ماهانه ۲۹/۴ هزار میلیارد تومان بوده که برای چهار ماه این رقم را باید در حدود ۱۱۷/۶ هزار میلیارد تومان در نظر گرفت.
نمودار
باید توجه کرد که این ضرر و زیان برآوردی فقط بر بخش اقتصاد دیجیتال است، حال آنکه امروزه کمتر کسب و کار و فعالیت اقتصادی را می‌توان بی‌نیاز از اینترنت در نظر گرفت.
مکاتبات، سفارش‌گیری و خرید و فروش‌های آنلاین، پرداخت و پیگیری‌های مرسولات یا نظام کنترل و هماهنگی بین واحدهای تولیدی با دفاتر اداری یا انبار همگی نیازمند اینترنت است که بدون آن یا افت کیفیت ارتباطات آنلاین دامنه خسارات وارده به تمام بخش‌های اقتصادی تسری می‌یابد، کما اینکه در سه گزارش پیاپی شاخص مدیران خرید از مهرماه تا آذرماه، فعالان اقتصادی بخش‌های مختلف اقتصادی به آثار و پیامدهای قطعی، اختلال یا افت اینترنت بر کسب و کارهای خود اشاره کردهاند.
عقب‌گرد اقتصاد به فرمان فیلترینگ
در گزارش شاخص مدیران خرید مهرماه ۱۴۰۱، فعالان اقتصادی بخش خدمات تصریح کردهاند که ضعف در اینترنت در فعالیت‌های این بخش تأثیر منفی داشته و در بخش‌هایی مانند حمل و نقل اختلال ایجاد کرده و فرآیندهای آنها بسیار زمانبر شده است.
در این گزارش، همچنین به مشکلات صادرکنندگان ناشی از ضعف اینترنت نیز اشاره شده و آمده است:«ایجاد محدودیت در شبکه‌های اجتماعی و اینترنت باعث ضرر و کاهش در صادرات شده است.»
در گزارش شامخ مهر ۱۴۰۱ و به استناد دادههای جمع آوری شده از سوی فعالان اقتصادی چنین جمع‌بندی شده است: «به طور کلی در مهرماه شرکت‌ها با کاهش شدید تقاضا و فروش روبرو هستند که علاوه بر کاهش قدرت خرید مشتریان اتفاقات اخیر کشور هم در این روند کاهشی تاثیرگذار بوده است به ویژه که در بخش خدمات شرکت‌ها با مشکل اینترنت نیز مواجه هستند.»
گزارش شاخص مدیران خرید اقتصاد ایران در آبان ۱۴۰۱ نیز متاثر از ضعف اینترنت و پیامدهای آن بر بخش‌های مختلف اقتصادی است، فعالان صنایع چوب، کاغذ و مبلمان اختلال در اینترنت را باعث کاهش فروش و ریزش مشتریان خود اعلام کردهاند.
در این گزارش با اشاره به تداوم روند کاهش شاخص سفارشات جدید مشتریان، آمده است:«در برخی از فعالیت‌ها قطعی اینترنت نیز در کاهش تقاضا موثر بوده است.»
گزارش شاخص مدیران خرید آذر ماه ۱۴۰۱ که آخرین گزارش شامخ تا زمان تدوین این مطلب است همچنان بر آثار و پیامدهای ضعف اینترنت بر بخش‌های مختلف اقتصادی تاکید دارد. در این گزارش آمده است: «قطعی اینترنت و افت فروش آنلاین و همچنین اعتصابات و تعطیلی برخی بنگاههای خرده فروشی در این صنعت [گروه صنایع غذایی] بر کاهش فروش محصولات این گروه موثر بوده است.»
در بخش دیگری از گزارش شامخ آذرماه ۱۴۰۱ به پیامدهای منفی ضعف اینترنت اشاره شده است:«افت حداقل ۷۰ درصدی فروش آنلاین پوشاک و حدود ۵۰ درصدی در فضای فروشگاهی در پی اختلال در اینترنت و ناآرامی‌های اخیر توسط صاحبان کسب و کارها در این گروه [گروه صنایع پوشاک و چرم] گزارش شده است.»
تخمین دقیق خسارات و زیان‌های وارده بر بخش‌های مختلف اقتصادی ایران از محل قطعی، اختلال و اعمال محدودیت بر اینترنت دشوار است، آثار گسترده قطعی و اختلال اینترنت بر بخش‌های گوناگون اقتصاد امکان برآورد نزدیک به واقعیت این خسارات را ناممکن کرده است. ضمن اینکه بخشی از ضرر و زیان‌های غیراقتصادی دیوار کوتاه اینترنت، در سیاست‌گذاری‌ها از دیده‌ها پنهان باقی می‌ماند. به طور مثال نمی‌دانیم چه تعداد از سرمایه‌گذاران استارت‌آپ‌ها و فعالان کسب و‌کارهای آنلاین و مجازی از وضعیت به وجود آمده با سرخوردگی و ناامیدی از آینده کاری خود، کسب و کارها را رها کرده و حتی از ایران مهاجرت می‌کنند.
سرمایه‌های فیزیکی، انسانی و اجتماعی از کف رفته در پی هر اختلالی در اینترنت، منصرف شدن سرمایه‌گذاران از سرمایه‌گذاری یا توسعه کسب و کار و آثاری از این دست به طور معمول در محاسبات مربوط به تخمین ضرر و زیان‌ها جایی ندارند.
تهدید یک میلیون و ۷۰۰ هزار کسب و کار
روشن‌ترین آسیب اقتصادی از مسیر قطعی یا اختلال اینترنت و مسدود کردن پیام‌رسان واتس‌اپ یا شبکه اینستاگرام، از دست رفتن کسب و کارهایی است که در این شبکه مشغول به فعالیت بودند.
لینک نمودار
مرکز پژوهشی بتا که مرکزی برای بررسی و تحلیل اطلاعات و داده‌هاست، در بهمن‌ماه سال ۱۴۰۰ گزارشی منتشر کرد که نشان می‌داد: «درآمد ۹ میلیون نفر به شبکه اینستاگرام وابسته است.»
دادههای گزارش همچنین نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۹ بیش از یک میلیون و ۷۰۰ هزار کسب و کار در اینستاگرام فعالیت داشته‌اند که حداقل ۲۰۰ هزار کسبوکار بزرگ و متوسط را شامل می‌شده و ۵۰۰ هزار کسبوکار استانی و بومی که هر کدام از این صفحات، منبع درآمد ماهانه یک یا چند نفر بوده است. در این بین یک میلیون صفحه هم در اینستاگرام وجود دارد که درآمد حداقلی دارند.
می‌توان تصور کرد که تمام اعداد و ارقام این گزارش در سال ۱۴۰۰ و نیمه نخست سال ۱۴۰۱ افزایش داشته باشد.
«سینا فرحی»، موسس چندین استارت‌آپ در حوزه شبکه‌های اجتماعی و از فعالان شناخته‌شده کسب و کارهای اینترنتی نیز در مهرماه در گفت‌وگویی با روزنامه «دنیای اقتصاد» چاپ تهران، تخمین زده بود که اینستاگرام بیش از ۵۲ میلیون کاربر ایرانی دارد، و یک میلیون و ۷۰۰ هزار کسبوکار در این شبکه اجتماعی فعالیت می‌کنند.
او در واکنش به مسدود شدن این شبکه اجتماعی محبوب ایرانیان گفته بود فیلترینگ، بر معاش تا ۱۰ میلیون ایرانی تاثیر مستقیم خواهد داشت.
در نشستی که اتاق بازرگانی تهران در روزهای پایانی مهرماه ۱۴۰۱ با موضوع خسارات وارده بر اقتصاد از مسیر قطعی و اختلال اینترنت برگزار کرد، نخستین برآوردها از این ضرر و زیان‌ها اعلام شد.
فرزین فردیس، رییس کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق بازرگانی تهران در همان نشست، شمار فروشگاه‌های اینستاگرامی در فضای فارسی را ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار فروشگاه اعلام کرد که به گفته او تا یک میلیون نفر، اشتغال مستقیم ایجاد کرده بود.
بر اساس گزارش تکراسا که خود را رسانه تکنولوژی و استارتاپی ایران معرفی می‌کند، ۴۱۵ هزار فروشگاه در اینستاگرام فعالیت دارند که حجم مبادلات مالی در سال ۱۴۰۰ در این بستر ۱۸ تا ۳۲ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.
طبق تخمین تکراسا، روزانه ۳۱۰ تا ۴۷۰ هزار سفارش خرید و فروش در اینستاگرام انجام می‌شود که زمینه اشتغال‌زایی مستقیم یک میلیون نفر را فراهم کرده است.
اگر بخواهیم ارزش این بازار در سال جاری با توجه به نرخ تورم رسمی آذرماه یعنی ۴۸/۵ درصد به روز کنیم، ارزش مبادلات مالی در اینستاگرام فارسی به ۲۶/۷ تا ۴۷/۵ هزار میلیارد تومان افزایش یافته باشد.
در این گزارش، تعداد سفارش‌های روزانه در اینستاگرام، از ۳۱۰ هزار و تا ۴۷۰ هزار سفارش و ارزش هر سفارش نیز از ۱۶۰ هزار تومان تا ۱۸۰ هزار تومان برآورد شده است.
اما از بین رفتن یا محدود شدن کسب و‌کارهای مستقیم در بستر اینستاگرام، بخش مستقیم ضرر و زیان‌های وارده بر اقتصاد از مسیر فیلتر شدن این شبکه اجتماعی یا قطعی و اختلال اینترنت می‌گذرد.
آنچه از آغاز مهرماه و همزمان با اعتراضات به قتل مهسا امینی و اتفاقات پس از آن تاکنون بر سر اینترنت ایران رفته، آثاری به مراتب عظیم‌تر بر اقتصاد ایران بر جای گذاشته است.