بزرگ‌ترین شوک‌های ارزی در دوران جمهوری اسلامی
ارزش پول ملی ایران از ابتدای سال ۱۴۰۱ تا دهمین روز اسفند ماه، به نصف کاهش پیدا کرده است.
ارزش هر دلار آمریکا در بازار آزاد، در ابتدای سال حدود ۲۶ تا ۲۷ هزار تومان بود، اما در اسفند ۱۴۰۱ نزدیک ۶۰ هزار تومان شد.
این اولین بار نیست که مردم ایران تکانه‌‌های شدید ارزی را تجربه می‌کنند. بعد از استقرار جمهوری اسلامی در سال ۱۳۵۷ و به خصوص پس از پایان جنگ ایران و عراق، سالانه افزایش قیمت، نوسان، شوک و نابسامانی ارزی به یکی از ویژگی‌های ذاتی اقتصاد ایران تبدیل شده است.
متوسط ارزش هر دلار آمریکا در ۳۳ سال گذشته، نزدیک به ۴۶ هزار درصد افزایش یافته است. طبق آمارهای بانک مرکزی متوسط قیمت آزاد هر دلار آمریکا، در فروردین ۱۳۶۸، حدود ۱۱۸ تومان بود، این در حالی است که متوسط قیمت فروش دلار در ۱۰ روز نخست اسفند ۱۴۰۱، بیش از ۵۴ هزار تومان بوده است.
البته این سقوط تدریجی و با شیب و شتاب ثابت رخ نداده است. طی ۳۳ سال گذشته دست کم پنج شوک بزرگ ارزی تجربه شده که ابعاد گسترده‌ای در اقتصاد و شرایط اجتماعی ایران داشته است.
در این گزارش تلاش می‌کنیم ابعاد این پنج شوک بزرگ را با استناد به داده‌های آماری بازخوانی کنیم.
شوک زمستان ۱۳۷۳ و بهار ۱۳۷۴
شوک ارزی ۴-۱۳۷۳ تا پیش از دهه ۱۳۹۰ بزرگ‌ترین شوک ارزی تاریخ معاصر ایران بود. این بحران از اواخر زمستان ۷۳ پدیدار شد و در میانه بهار سال بعد به اوج رسید. ارزش پول ملی ایران به نسبت دلار آمریکا در فاصله بهمن ۷۳ تا اردیبهشت ۷۴ نصف شد و قیمت دلار در بازار آزاد تا دو برابر افزایش یافت.
میزان رشد دلار طی ۴ ماه معادل رشد تجمیعی پنج سال پیش از آن بود. در فاصله سال‌های ۶۸ تا ۷۴ و حتی پیش از آن، رشد قیمت دلار کمتر از تورم آن بود. به عبارتی دولت با مداخلات خود قیمت ارز را به صورت مصنوعی پایین نگه داشته بود، اما به محض پدیدار شدن نشانه‌هایی از تعدیل اقتصادی آزادسازی قیمت‌ها ناگهان فنر دلار از جا در رفت و یکی از بزرگ‌ترین شوک‌های ارزی تاریخ معاصر به وقوع پیوست.
شوک ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱
بالاترین رکورد افزایش ماهانه قیمت ارز در مهر ماه سال ۱۳۹۱ به ثبت رسیده است. در این ماه متوسط قیمت دلار در بازار آزاد به نسبت ماه قبل ۳۵ درصد افزایش پیدا کرد که بالاترین رقم ثبت شده در سه دهه گذشته است.
اما روند افزایش قیمت‌ها از زمستان ۹۰ و با صدور فرمان تحریم بانک مرکزی ایران توسط آمریکا آغاز شد. قیمت دلار که به مدت پنج سال در بازار بین ۹۰۰ تا ۱۱۰۰ تومان در نوسان بود، در پایان تابستان ۹۱ به بالای ۲ هزار تومان رسید و با آغاز پاییز در یک جهش بی‌سابقه وارد کانال سه هزار تومانی شد.
روند افزایش قیمت دلار تا پایان سال ۹۱ همچنان ادامه داشت. اما با آغاز سال ۹۲ و پدیدار شدن نشانه‌هایی از احتمال روی کار آمدن دولتی با رویکرد متفاوت از احمدی‌نژاد، قیمت دلار کمی کاهش پیدا کرد و در مرز ۳ هزار تومان آرام گرفت. آرامشی که تقریبا پنج سال ادامه داشت، اما هرگز پایدار نبود.
شوک بهار ۱۳۹۷
حجم سقوط ارزش ریال در سال ۱۳۹۷ در تاریخ معاصر بی‌سابقه است. طبق آمارهای بانک مرکزی طی یک سال متوسط قیمت دلار در بازار آزاد ۱۶۷ درصد (۲/۷ برابر) افزایش پیدا کرد. برای داشتن مقیاس کافی است آن را با شوک‌های ارزی پیش از خود مقایسه کنیم. رشد متوسط قیمت دلار در سال ۷۴ حدود ۵۳ درصد و در سال ۹۱ حدود ۹۲ درصد بود.
نشانه‌های التهاب بازار از اواسط پاییز ۹۶ با ورود دلار به کانال هزار تومان شروع شده بود. با شروع سال جدید این روند ادامه داشت تا جایی که بعد از اعلام خروج آمریکا از برجام توسط ترامپ در اردیبهشت ۹۷ بزرگ‌ترین التهاب ارزی تاریخ معاصر آغاز شد.
با اینکه دولت خرید و فروش آزاد ارز را در یک مقطع چهار ماهه ممنوع کرد، اما جریان خروشان در بازارهای غیررسمی جریان داشت تا اینکه ظرف ۷ ماه متوسط قیمت دلار در مهر ۹۷ به مرز ۱۵ هزار تومان رسید.
در این دوره رکورد افزایش قیمت ماهانه به حدود ۲۶ درصد (مرداد ۹۷) و رکورد افزایش قیمت در یک روز به حد بی‌سابقه ۱۵ درصد (سوم تیر ۱۳۹۷) رسید.
شوک تابستان و پاییز ۱۳۹۹
بعد از فروکش نسبی شوک ارزی در بهار و تابستان ۹۷ قیمت ارز در ایران ثبات نسبی داشت، با این حال با نزدیک شدن به پایان سال ۱۳۹۸ نشانه‌های وقوع یک بحران دیگر رفته رفته پدیدار شد. این بحران با شروع تابستان به اوج رسید و تا پایان مهر ماه ادامه داشت. میزان افزایش متوسط ماهانه قیمت دلار در بازار تهران در تیر ۹۹ به رکورد ۲۱ درصد و در مهر ۹۹ به ۲۰ درصد رسید.
سپس دلار قیمت در کانال ۲۵ تا ۳۰ هزار تومان تثبیت شد تا سقوط ارزش پول ملی در ایران به سطح تازه‌ای برسد.
شوک زمستان ۱۴۰۱
سال ۱۳۹۹ با دلار ۲۶ هزار تومانی آغاز شد. اما روند افزایش قیمت دلار با شتاب نسبتا ثابتی ادامه داشت. در تابستان ۱۴۰۱، قیمت دلار به مرز ۳۰ هزار تومان رسید. اما نشانه‌های بروز بحران بزرگ‌تر در روند افزایش متوسط قیمت‌ها با نرخ متوسط ۵ درصد در ماه، قابل مشاهده بود. این روند اما با شروع زمستان تشدید شد، به گونه‌ای که در بهمن ماه، نرخ رشد متوسط قیمت‌ها به ۱۵ درصد و در اسفند ماه به حدود ۲۰ درصد رسید.
در نخستین روزهای اسفند ۱۴۰۱ قیمت دلار در بازار تهران به مرز ۶۰ هزار تومان رسید. بسیاری کارشناسان عامل اصلی این جهش قیمت را افزایش سطح انتظارات تورمی و نگرانی جامعه از بدتر شدن اوضاع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ایران می‌دانند. شرایطی که نمی‌توان چشم‌انداز روشنی لااقل در آینده نزدیک برای آن متصور شد.