رفتن مستقیم به محتوا

قرارگاه خاتم‌الانبیا (بخش اول)؛ امپراطوری چند صد هزار میلیاردی

04 آذر 1399 / 24 نوامبر 2020

قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا را باید امپراطوری ساخت‌و‌ساز حکومت ایران توصیف کرد. دامنه فعالیت‌های این نهاد که در مظان اتهام ارعاب و تهدید بخش خصوصی و سوءاستفاده مالی از منابع طبیعی و ملی ایران قرار دارد، چنان وسیع است که تقریبا تمام حوزه‌های عمرانی را در برمی‌گیرد؛ از میادین گازی پارس جنوبی و حفاری اکتشافی زغال‌سنگ و انواع معادن طبیعی گرفته تا طراحی و ساخت و اجرای آزادراه‌ها، خطوط مترو، سازه‌های آبی، سازه‌های مخابراتی و سازه‌های کشاورزی تقریبا هیچ عرصه‌ای نیست که این قرارگاه در آن حضور نداشته باشد. این حضور گسترده باعث شده تا قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا ابعاد سیاسی هم پیدا کند تا آنجا که در هفته‌های اخیر خبر کاندیدای ریاست جمهوری شدن سعید محمد، فرمانده این قرارگاه در برخی رسانه‌های ایران منتشر شده است. 

پایگاه داده‌ باز ایران تلاش می‌کند که در یک رشته مقاله، با جمع‌آوری اطلاعات پراکنده‌ و تبدیل آنها به داده‌های قابل تحلیل و تفسیر آنها، تصویر بهتری از قرارگاه خاتم‌الانبیا به دست آورد، تصویری که هرچند به سوال‌های اساسی درباره این سازمان نظامی-اقتصادی پاسخ قطعی نمی‌دهد، اما می‌تواند به طرح سوال‌های عینی درباره این نهاد غیرشفاف کمک کند. 

اندازه‌گیری ابعاد قرارگاه خاتم‌الانبیا

هرچند تخمین قطعی و دقیق سهم قرارگاه خاتم‌الانبیا از اقتصاد ایران ممکن نیست، می‌توان با استفاده از روش‌هایی کف پول در گردش و همین طور سود سالانه آن را برآورد کرد. بر اساس این برآوردها حجم سرمایه در گردش این قرارگاه از چند صد هزار میلیارد تومان در سال فراتر می‌رود و ارزش افزوده فعالیت‌های اقتصادی آن از چند ده هزار میلیارد بیشتر است. 

دقیقا معلوم نیست این سرمایه در گردش و این حجم از درآمدها صرف چه کارهایی می‌شود، چقدر از این پول برای پیگیری اهداف نظامی، سیاسی و منطقه‌ای سپاه هزینه می‌شود، چقدر از آن سالانه به حساب خزانه دفتر آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران واریز می‌شود و چقدر در خود به سرمایه خود قرارگاه اضافه می‌شود و چقدر برای «روز مبادا» و برای چه منظوری کنار گذاشته می‌شود. 

سهم خاتم‌الانبیا از اشتغال

برخی فرماندهان ارشد این قرارگاه در اواخر سال ۱۳۹۶ اعلام کردند که حدود ۲۵۰ هزار مهندس، تکنسین و کارگر در طرح‌های مختلف این قرارگاه مشغول به کار بوده‌اند. اگر این آمار را درست بدانیم و آن را با آمار ۲۳/۵ میلیونی اشتغال در سال ۱۳۹۶ مقایسه کنیم به این نتیجه می‌رسیم که این قرارگاه به تنهایی بیش از ۱ درصد از کل بازار کار ایران و حدود ۳ درصد کل اشتغال در بخش صنعت را در اختیار دارد. 

با وجود اینکه فعالیت‌های این قرارگاه در بخش‌های پول ساز اقتصاد ایران مثل ساخت‌وساز، نفت، گاز و پتروشیمی و به طور کلی صنعت و معدن است، سهم قرارگاه خاتم‌الانبیا از تولید ناخالص داخلی نباید قاعدتا از سهم آن از بازار اشتغال کمتر باشد.

با این حساب حجم درآمد قرارگاه خاتم‌الانبیا در سال ۱۳۹۸ باید بیش از ۲۵ هزار میلیارد تومان باشد - که برابر است با بیش از یک درصد ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران و حدود ۵۵ درصد کل منابع نفتی بودجه عمومی دولت در سال ۱۳۹۹. 

۲۵ هزار میلیارد معادل یک سوم کل بودجه عمرانی ایران در سال ۱۳۹۸ است؛ بودجه‌ای که دولت به دلیل کسری جاری، نتوانسته آن را برای پیشبرد طرح‌های عمرانی هزینه کند. 

خاتم‌الانبیا و بودجه کل کشور

در بودجه سالانه ایران درآمدهای قرارگاه خاتم‌‌الانبیا طور دیگری محاسبه شده است، به این ترتیب که قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا ردیف اختصاصی خود را دارد که ارزش آن در بودجه ۱۳۹۹ برابر ۱۰ هزار میلیارد تومان است. این عدد عینا در بخش درآمدهای بودجه هم آمده است. در صفحه ۱۳۳ پیوست دوم بودجه امسال، «درآمد حاصل از قراردادهای پیمانکاری» قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا دقیقا ۱۰ هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده است. 

البته پولی در این میان جابجا نمی‌شود. صرفا در دفاتر حسابداری باید مبلغی در این حدود تحت عنوان «درآمد اختصاصی ملی» به حساب بستانکاری دولت نوشته می‌شود و عین آن در مقابل ستون بدهکاری درج می‌شود. 
 

 

به نظر می‌رسد مبنای محاسبه درآمدهای خاتم‌الانبیا در بودجه دولتی محافظه‌کارانه است، اما حتی اگر این عدد را قبول کنیم، باز هم باید تاکید کرد که  ۱۰ هزار میلیارد تومان درآمد سالانه یک سازمان، بسیار هنگفت است.

درآمد بودجه‌ای قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا ۱/۴ (یک و چهار دهم) برابر بیشتر از کل «مالیات بر ثروت» (مجموع مالیات‌های نقل و انتقال سرقفلی، نقل و انتقال سهام، مالیات بر ارث، حق تمبر و مالیات نقل و انتقال املاک) است. 

در بودجه درآمدهای قرارگاه خاتم‌الانبیا حتی در مقایسه با درآمدهای نفتی هم چشمگیر است. ۱۰ هزار میلیارد تومان به اندازه ۲۰ درصد کل درآمدهای نفتی بودجه عمومی کل کشور در سال ۱۳۹۹ است که امسال به دلیل همزمانی تحریم‌ و کرونا بخش بزرگی از آن تامین نخواهد شد. 

کافی است قرارگاه خاتم‌الانبیا استثنائا همین یک سال را از عوایدش بگذرد و درآمدهای امسال خود را مثل همه شرکت‌های دولتی به خزانه واریز کند. در این صورت دست کم یک پنجم کسری نفتی بودجه خود به خود جبران می‌شود. 

اما حجم پروژه‌های قرارگاه خاتم‌الانبیا چقدر است که درآمد سالانه آن ۱۰ هزار میلیارد تومان پیش‌بینی می‌شود؟ فرماندهان قرارگاه اعداد و ارقام متنوعی درباره ارزش مالی این قرارگاه اعلام کرده‌اند. 

خاتم‌الانبیا به روایت‌ فرماندهان 

فرماندهان قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا تاکنون اعداد و ارقام متنوعی از حجم فعالیت‌های اقتصادی این قرارگاه اعلام کرده‌اند. این اعداد و ارقام نه حساب و کتاب ارزش افزوده و سود این مجموعه بزرگ اقتصادی است، بلکه عمدتا ارزش پروژه‌ها یا بدهی دولت -به عنوان کارفرما- به این نهاد است. 

حدود چهار سال پیش در مرداد ۱۳۹۵ عبادالله عبداللهی (فرمانده پیشین قرارگاه) گفت: «۱۲۶هزار میلیارد تومان برای ۶۵ پروژه هزینه شده و پیشرفت فیزیکی پروژه‌ها بالای ۷۵ و ۸۰ درصد است. ۵۵ پروژه تا پایان سال ۹۵ به اتمام می‌رسد... درآمدی که این پروژه‌ها برای کشور دارد ۱۴۰ هزار میلیارد تومان است.» 

این در حالی است که طبق محاسبات بانک مرکزی، ارزش جاری درآمد ناخالص ملی کل کشور در سال ۱۳۹۵ برابر ۱,۳۵۴,۷۴۵ میلیارد تومان بوده است. به عبارتی ارزش افزوده پروژه‌های قرارگاه بیش از ۱۰ درصد کل درآمد کشور در طول یک سال است. 

همین شخص حدود ۶ ماه بعد، روز ۲ اسفند ۱۳۹۵ از اعداد و ارقام دیگری صحبت می‌کند:
«همه پروژه‌های عمرانی، صنعتی و نفتی با اعتبار ۱۲۴ هزار میلیارد تومان باید تا دو سال آینده مورد بهره‌برداری قرار گیرند. با توجه به اینکه از میان ۶۵ پروژه در حال ساخت توسط این قرارگاه، ۱۰ پروژه بزرگ نفتی نیز در حال تکمیل بوده، بنابراین این امر نیازمند زمان و هزینه بیشتری است.»
یا در اظهار نظر دیگری در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۷، آقای عبدالهی گفته است «ما در سال ۹۵ و ۹۶ صد طرح بزرگ در حوزه‌های مختلف را مورد هدف و در اولویت قرار دادیم که ۷۵ طرح آن مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند و در سال ۹۷ چهل ابرپروژه را در مورد هدف قرار دادیم تا در این سال به بهره‌برداری برسد که ۱۱۸ هزار میلیارد تومان ارزش این پروژه‌هاست.»

این اعداد و ارقام ظاهرا ارزش کل قراردادهای قرارگاه خاتم‌الانبیا است. ما از طریق جست‌وجو در میان اخبار منتشر شده در سایت رسمی خاتم‌الانبیا، دو اظهار نظر متفاوت و ضد و نقیض درباره ظرفیت انجام پروژه‌ در طی یک سال پیدا کردیم:
یک بار در ۲۶ آذر ۱۳۹۳ فرمانده پیشین قرارگاه از از آمادگی برای اجرای «۳۰ هزار میلیارد تومان» پروژه حرف می‌زند. یک سال بعد در روز ۲۳ آذر ۱۳۹۴ می‌گوید: «قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا ظرفیت انجام سالانه ۲۰ هزار میلیارد تومان قرارداد کاری در کشور را دارد.»

این اعداد و ارقام البته مربوط به ۵ و ۶ سال پیش است. بر اساس محاسبه محاسبه‌گر تورم مرکز آمار ایران، ارزش هر یک میلیارد تومان در سال ۱۳۹۳ برابر حدود ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان در سال ۱۳۹۸ است. یعنی اگر بپذیریم ظرفیت پروژه‌گیری قرارگاه خاتم در سال ۱۳۹۳ سالانه ۳۰ هزار میلیارد تومان باشد، امروز با احتساب تعدیل تورمی به نزدیک ۶۶ هزار میلیارد تومان رسیده است. 

اما قرارگاه خاتم‌الانبیا چقدر پروژه دارد که ارزش‌ آنها در یک دهه گذشته از چند صد هزار میلیارد تومان فراتر می‌رود؟

پروژه‌های خاتم‌الانبیا

در سایت رسمی قرارگاه خاتم‌الانبیا نام ۱۳۲ پروژه‌ کلان ملی ذکر شده است که بسیاری از آنها عناوین کلی هستند که خود شامل ده‌ها پروژه ملی دیگر می‌شوند. 

این پروژه‌ها در سه بخش کلی «نفت، گاز و پتروشیمی»، «صنعت» و «کشاورزی» دسته‌بندی شده‌اند.

بخش نفت و گاز خود به چهار زیرمجموعه تقسیم شده که شامل «توسعه میادین»، «صنایع پالایشگاهی»، «مخازن ذخیره نفت و گاز» و «خطوط انتقال نفت و گاز» تقسیم می‌شود. 
بخش صنعت خود شامل زیر بخش‌های «راه و شهرسازی»، «آب و نیرو»، «معادن و صنایع معدنی» و «بهداشت و درمان»، «ارتباطات و فناوری اطلاعات» و «سازه‌های ویژه» تقسیم شده است. 
در بخش کشاورزی هم صرفا اطلاعات و عدد و رقم‌های کلی درباره حجم پروژه‌هایی داده شده که به حوزه کشاورزی مرتبطند. 

اطلاعات زیر از بخش پروژه‌های وب‌سایت رسمی قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا جمع‌آوری و مرتب شده است. خواندن اسم همه این پروژه‌ها شاید برای خوانندگان عادی حوصله‌سر بر نظر بیاید، اما هر کدام از آنها می‌تواند دستمایه‌ای برای روزنامه‌نگاران و محققان برای نگارش گزارش‌های تحقیقی باشد؛ پروژه‌هایی که شاید بتوان از طریق جست‌وجو به اطلاعات مهمی درباره آنها دست یافت. ارزش مالی، نحوه مناقصه و احتمالا فرآیندی که منجر به حضور امپراطوری خاتم‌الانبیا در آن شده است. 

لینک به فهرست پروژه‌های کلان قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبی

 

منبع عکس:‌ خبرگزاری‌های ایران