تولید نفت در ایران: از موقعیت برتر جهانی تا تسلیم در برابر تحریم‌ها
صنعت نفت در یک قرن گذشته منبع اصلی درآمد ایران بوده که احتمالا این موقعیت را برای دهه‌های آینده حفظ خواهد کرد. هرچند در دوران حکومت محمدرضا شاه پهلوی، ایران یکی از پیشروان تولید نفت در جهان بود، پس از انقلاب ۵۷، ایران از این موقعیت خود به سرعت سقوط کرد. بحران‌های سیاسی از جمله گروگانگیری در سفارت آمریکا در تهران، جنگ ایران و عراق، و تحریم‌های طولانی مدت ایالات متحده بر سر برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی، قدرت نفتی ایران را به شدت تضعیف کرد، به طوری که امروز صنعت نفت ایران در موقعیتی قرار دارد که به نظر نمی‌رسد بتواند به این زودی‌ها تعیین‌کننده سرنوشت خود باشد.
نمودار ۱ تغییرات تولید نفت خام ایران بین سال های ۱۳۴۴ تا ۱۳۹۸ را نشان می‌دهد.
تولید نفت ایران در سال ۱۳۴۴ کمتر از دو میلیون بشکه در روز بود. این رقم در سال ۱۳۵۳ به بالاترین حد خود یعنی بیش از شش میلیون بشکه در روز رسید. این موفقیت ایران را به یکی از مهمترین تولید‌کنندگان بازار جهانی نفت تبدیل کرد که در مقطعی ۱۰/۳ درصد از نفت جهان را تامین می کرد. ایران این موقعیت بسیار بالای خود در صنعت نفت را بعد از انقلاب و جنگ با عراق از دست داد. ولی بیش از سه دهه پس از پایان جنگ، دولت‌های ایران نتوانستند تولید نفت را به سطح قبل از انقلاب برسانند.
برای درک بهتر تاریخچه تولید نفت در ایران، می‌توانیم متوسط سطح تولید نفت در هر یک از این دولت‌ها را بررسی کنیم (همانطور که در نمودار ۲ نشان داده شده است، سعی کردیم تولید نفت را به قسمت‌های هشت ساله تقسیم کنیم تا میزان تولید در دوره روسای اخیر جمهور را نیز منعکس کند).
این نمودار نشان می‌دهد که بسیار بعید است سطح تولید نفت ایران، در آینده نزدیک، به سطح قبل از انقلاب خود باز گردد. در همه دولت‌های بعد از انقلاب، متوسط نرخ تولید نفت نسبت به رژیم شاهنشاهی کاهش داشته است (از ۲۳/۴٪ تا ۶۳/۵٪).
برای بسط این دیدگاه می‌توانیم به نمودار ۳ نگاه کنیم که موقعیت ایران را در یک دهه قبل از انقلاب به عنوان یک بازیگر اصلی صنعت نفت نشان می‌دهد.
در برخی از این سال‌ها ایران بیش از ۱۰ درصد تقاضای جهانی را تامین می‌کرد. (به طور متوسط ۹/۵ درصد برای هشت سال قبل از انقلاب). این را با هشت سال گذشته مقایسه کنید، جایی که ایران به طور متوسط ۴/۵ درصد از نفت عرضه شده در جهان را تامین می‌کرد. در سال ۱۳۹۸ این میزان به ۳/۷ درصد کاهش یافت. این به دلیل کاهش در منابع نفت در ایران نبود بلکه ذخایر نفتی ایران از ۵۸/۳ میلیارد بشکه در سال ۱۳۵۹ با ۲۶۷ درصد افزایش به ۱۵۵/۶ میلیارد بشکه در سال ۱۳۹۸ رسیده است (نمودار ۴ را ببینید).
ذکر این نکته حائز اهمیت است که در قبل از انقلاب، اوپک به طور رسمی برای تولید نفت، سهمیه تعیین نمی‌کرد. سهمیه تولید برای اولین بار در سال ۱۳۶۲ لازم الاجرا شد. با این حال، تولید نفت ایران طی ۴۰ سال گذشته در بسیاری موارد کمتر از سهمیه اوپک بوده است.
برای درک بهتر این موضوع، بهتر است به پستی و بلندی‌های قابل توجه هر یک از دولت‌های این دو دوره نگاه کنیم. ما این بررسی عملکرد تولید را به دولت‌های شاه و روسای جمهور مختلف ایران تقسیم کرده‌ایم:
دوران قبل از انقلاب: ۱۳۴۴ - ۱۳۵۷
تولید و صادرات نفت ایران در کنترل «کنسرسیوم بین المللی نفت» متشکل از غول‌های نفتی غربی بود، اما ایران به طور جداگانه قراردادهای مطلوب دیگری با شرکت‌های نفتی دیگر برای توسعه میادین فراساحلی در خلیج فارس منعقد کرد که بر درآمد نفتی ایران افزود و قدرت مذاکره ایران در برابر کنسرسیوم را نیز تقویت کرد.
با کشف بسیاری از میادین جدید نفتی و ورود سریع آنها به خط تولید، ایران سال به سال تولید نفتش را افزایش داد.
شرکت‌های بین المللی نفت در همه بخش‌های این صنعت فعال بودند و ایران به آخرین دانش فنی و فناوری‌های جدید دسترسی داشت.
جنگ سال ۱۳۵۲ بین اعراب و اسرائیل و تحریم نفتی اعمال شده توسط کشورهای عربی منجر به افزایش قیمت نفت از ۳ دلار به ۱۲ دلار در هر بشکه شد.
ایران - به همراه اندونزی و نیجریه - در تحریم نفتی اعراب شرکت نکردند و همچنان نفت کشورهای غربی را تامین می‌کردند.
گفته می‌شود که نفت ایران در آذر ۱۳۵۲ تا ۱۷ دلار، معادل ۱۰۱ دلار در ۱۴۰۰، برای هر بشکه فروخته شد.
رونق نفت در سال ۱۳۵۳ ادامه یافت و ایران، برای اولین و آخرین بار، متجاوز از ۶ میلیون بشکه در روز تولید می‌کرد.
سال ۱۳۵۴ شاهد اولین سال کاهش تولید نفت به دلیل رکود اقتصادی در کشورهای مصرف کننده حاصل از قیمت بالای نفت بودیم.
تولید نفت در ایران در سالهای ۵۶-۱۳۵۵ دوباره رشد کرد و اگر چه به ۶ میلیون بشکه در روز نزدیک شد، اما به علت مشکلات تولید و کاهش فشار مخازن از آن عبور نکرد.
سال ۱۳۵۷ می‌توانست سال دیگری با رشد بالای تولید باشد اما به دلیل اعتصابات صنعت نفت در سه ماهه چهارم (اکتبر-دسامبر)، متوسط تولید کاهش یافت.
بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران، اخیرا در مصاحبه‌ای گفته است که ایران توانایی تولید ۶.۵ میلیون بشکه در روز را دارد. او دولت آینده را تشویق کرده است که برای رسیدن به میزان اوج تولید قبل از انقلاب تلاش کند. اما با توجه به عملکرد ضعیفی که جمهوری اسلامی در ظرف چهار دهه اخیر در صنعت نفت داشته است - و با در نظر گرفتن سیاست‌های اتمی و خارجی‌اش به ویژه در قبال ایالات متحده - بعید به نظر می‌رسد که ایران به این زودی‌ها سطح تولید نفت قبل از انقلاب خود را احیا کند.
صنعت نفت ایران پس از انقلاب از شش مرحله مشخص عبور کرده است:
سالهای اولیه پس از انقلاب: ۱۳۵۸ - ۱۳۶۰
- اندکی پس از انقلاب، ایران تولید آزمایشی شش میلیون بشکه در روز را برای مدت زمان بسیار کوتاهی آغاز کرد تا توانایی خود در این کار را نشان دهد اما این سطح تولید را برای تمام سال حفظ نکرد.
- كارشناسان خارجی ایران را ترک کردند و دولت در تلاش برای پیدا کردن راهکارهایی برای مدیریت صنعت نفت بود.
- با انزوای سیاسی ایران پس از حمله به سفارت آمریکا (آذر ۱۳۵۸)، آغاز جنگ ایران و عراق (شهریور ۱۳۵۹)، و آشوب‌های سیاسی داخلی (به عنوان مثال برکناری بنی‌صدر)، تولید به سطح ۱/۳ میلیون بشکه در روز سقوط کرد.
ریاست جمهوری علی خامنه ای: ۱۳۶۰-۱۳۶۸
- با بازپس‌گیری خرمشهر در اردیبهشت ۱۳۶۱ از عراق، ایران تولید خود را به طور متوسط به ۲/۳ میلیون بشکه در روز افزایش داد و این سطح تولید را برای شش سال باقی مانده از ریاست جمهوری خامنه‌ای حفظ کرد.
- با این حال، به دلیل جنگ فرسایشی با عراق، عدم سرمایه‌گذاری، و حملات مداوم عراقی‌ها به تاسیسات نفتی، امکان افزایش تولید وجود نداشت.
- در همین حال، بسیاری از همسایگان ایران از درآمد بالای نفت برای بهبود زیرساخت‌های کشور خود و استحکام موقعیت خود در اوپک استفاده کردند.
- قیمت نفت در سال ۱۳۶۵ سقوط کرد و به زیر ۱۰ دلار در هر بشکه هم رسید. کاهش درآمد نفتی یکی از دلایل موافقت ایران با آتش بس با عراق در مرداد ۱۳۶۷ تلقی شد.
درگذشت آیت الله خمینی و ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی: ۱۳۵۸ - ۱۳۷۸
- دوران بازسازی پس از جنگ برای ایران شاهد افزایش تدریجی تولید نفت به ۳/۸ میلیون بشکه در روز در سال ۱۳۷۵ بود.
- ایران شاهد گشوده شدن آرام صنعت نفت به روی سرمایه‌گذاران خارجی در دوره پس از خمینی بود.
- اکبر هاشمی رفسنجانی که رویکردی عملگرا داشت، مشکلی در رابطه با تجارت با ایالات متحده نداشت. در واقع، اولین قرارداد بالادستی نفت پس از انقلاب با یک شرکت آمریکایی Conoco (بعدا ConocoPhillips) در زمان ریاست جمهوری وی، برای توسعه میدان نفتی سیری در جزیره سیری خلیج فارس منعقد شد.
- دولت کلینتون، بعدا Conoco را مجبور به لغو قرارداد کرد. بعد از آن شرکت فرانسوی توتال برای توسعه میدان نفتی سیری وارد عمل شد.
ریاست جمهوری محمد خاتمی: ۱۳۷۶ - ۱۳۸۴
- با شروع جنبش اصلاح طلبی، و به دنبال قراردادهای بیع متقابل که در زمان ریاست جمهوری رفسنجانی شروع شد، صنعت نفت و گاز ایران به روی سرمایه‌گذاری شرکت‌های بین‌المللی راه پیدا کرد. بسیاری از شرکت‌ها از جمله شل (انگلیسی-هلندی)، استات اویل (نروژی) ، OMV (اتریشی)، ENI (ایتالیایی) و پتروناس (مالزیایی) با ایران قرارداد امضا کردند.
- با تقویت حضور خود در ایران، اکثر شرکت های پیشرو در خدمات میادین نفتی به NIOC کمک کردند تا منابع نفت و گاز خود را کشف و توسعه دهد.
- با وجود سقوط قیمت‌های نفت در سال های ۷۸-۱۳۷۷، ایران تولید متوسط خود را که ۳/۹ میلیون بشکه در روز بود را در دوره دولت‌های خاتمی حفظ کرد.
ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد: ۱۳۸۴ - ۱۳۹۲
- در طول هشت سال ریاست جمهوری احمدی نژاد، صنعت نفت ایران ترکیبی از غیر معمول‌ترین شرایط را تجربه کرد.
- از یک طرف، به دلیل تقاضای بالای جهانی نفت، قیمت‌های بالایی را تجربه کردیم. متوسط قیمت نفت در دوران هشت سال ریاست جمهوری احمدی نژاد بشکه‌ای ۸۴/۶۷ دلار بود که در مقایسه با دوران خاتمی (بشکه‌ای ۲۴/۳۵ دلار)، بسیار بالا‌تر بود - حدود سه و نیم برابر بیشتر.
- از طرف دیگر، سیاست‌های تندروانه احمدی نژاد و تلاش وی برای دستیابی به قدرت هسته‌ای منجر به انزوای سیاسی ایران، تحریم‌ها، و خروج شرکت‌های بین‌المللی نفتی از ایران شد.
- همچنین بیشتر شرکت‌های بین‌المللی خدمات میادین نفتی، ایران را ترک کردند و صنعت نفت از فناوری جدید محروم شد.
- ترکیبی از تحریم‌ها و فقدان فناوری جدید منجر به کاهش تولید نفت در اواخر دوره ریاست جمهوری او شد (کاهش به ۳/۸۱ میلیون بشکه در روز در سال ۱۳۹۱)
ریاست جمهوری روحانی/برجام : ۱۳۹۲ - ۱۳۹۸
- نوسانات و فراز و نشیب‌های شدید در دوران روحانی ادامه داشت. در سالهای اولیه ریاست جمهوری روحانی، تحریم‌ها که در بین سالهای ۱۳۹۱ و ۱۳۹۴ کاهش یافته بود، بر تولید نفت تاثیری مضاعف گذاشتند.
- تولید نفت پس از امضای JCPOA در سال ۱۳۹۴ و با لغو برخی از تحریم‌ها افزایش پیدا کرد. سپس پس از خروج آمریکا از JCPOA در سال ۱۳۹۷ کاهش پیدا کرد.
برای درک بهتر تفاوت‌ها و تغییرات تولید نفت در ایران قبل و بعد از انقلاب، می‌توانیم به نمودار ۵ نگاه کنیم که نشان‌دهنده میانگین تولید ۵/۱۱ میلیون بشکه نفت در روز، در ده سال آخر رژیم شاهنشاهی است.
این روند نشان‌دهنده افزایش مداوم تولید می‌باشد که بازتاب یک تلاش هماهنگ و هدفمند برای آینده است. از سوی دیگر، نمودار ۶ نشان دهنده فراز و نشیب‌های تولید در ۱۰ سال اخیر جمهوری اسلامی است که میانگین تولید ۴/۱۸ میلیون بشکه در روز را نشان می‌دهد؛ رقم ۲۲ درصد پایین‌تر از تولید سالهای قبل از انقلاب است.