سفرهای «درمانی» مراجع تقلید و خانواده خمینی به خارج از ایران
در دهه بحرانی ۱۳۶۰ با جنگ ایران و عراق و محدودیت‌های سفر به خارج از کشور، نزدیکان مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی، از جمله همسر، فرزندان خمینی، مراجع تقلید و روحانیان ارشد برای معالجه چشم، زخم معده، پروستات و رفع و رجوع کسالت‌های قلبی به اروپا مسافرت می‌کردند.
پایگاه داده‌های باز ایران از طریق جست‌وجو در خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی، در فاصله سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۶، دست‌کم ۴۳ سفر خارجی روحانیون و اعضای خانواده‌هایشان را برای معالجه و درمان، استخراج و در قالب یک مجموعه داده آماده کرده است.
ذکر این نکته ضروری است که آمار سفرهای خارجی مسئولان بیش از این است. این ۴۳ سفر مواردی است که به طور صریح در خاطرات هاشمی‌رفسنجانی به آنها اشاره شده است. قطعا موارد دیگری هم وجود دارد که در خاطرات ذکر نشده، یا اینکه به صورت غیر صریح نوشته شده‌اند.
بر اساس دستورالعمل رسمی، در صورت تایید شورای عالی پزشکی، ارز مورد نیاز و هزینه اعزام بیماران به خارج از کشور در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ این سفرها از سوی دولت تامین می‌شد.
هرچند آمار رسمی از سابقه بیماران اعزامی به خارج، به صورت عمومی در دسترس نیست، گفته می‌شود تا پیش از دهه ۱۳۷۰ سالانه ۱۱ هزار نفر برای معالجه به خارج اعزام می‌شدند.
جست‌وجو در خاطرات رفسنجانی - دومین مقام عالی‌رتبه و با نفوذ جمهوری اسلامی در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ - می‌تواند شمه‌ای از مسافرت‌های درمانی وابستگان به حکومت را به تصویر بکشد.
این سفرها را در دو گروه «اعضای خانواده» و «مراجع تقلید و روحانیون مدیران و کارگزاران جمهوری اسلامی» تقسیم‌بندی کرده‌ایم.
گروه اول: اعضای خانواده مقام‌های ارشد
در خاطرات رفسنجانی به سه سفر خدیجه ثقفی، همسر روح‌الله خمینی اشاره شده است. او دو بار در سال‌های ۱۳۶۱ و ۱۳۶۳ برای معالجه چشم به خارج و به احتمال زیاد به اسپانیا سفر کرده است. وی یک بار هم پس از درگذشت خمینی، در سال ۱۳۷۲ برای معالجه به لندن رفته است.
در خاطرات آقای رفسنجانی یک بار هم به سفر خارجی احمد خمینی اشاره شده که برای معالجه چشم به اسپانیا رفته است.
در خاطرات هاشمی‌رفسنجانی بارها به سفرهای همسر و فرزندان او به قصد معالجه اشاره شده است.
در سال ۱۳۶۱، به سفر علی هاشمی، برادرزاده او به اسپانیا برای معالجه چشم اشاره شده است.
در خاطرات سال ۱۳۶۶ صحبت از سفر عفت مرعشی (همسر علی‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی)، به آلمان و بلژیک است. آن طور که از خاطرات برمی‌آید همسر هاشمی رفسنجانی به همراه فرزندش محسن، نخست برای معالجه سینوس به آلمان و بعد برای دیدار با بستگان به بلژیک سفر می‌کنند.
تعداد سفرهای خانواده هاشمی رفسنجانی و به طور مشخص عفت مرعشی (همسر علی‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی)، در خاطرات دهه ۷۰ بیشتر می‌شود.
همسر اکبر هاشمی‌رفسنجانی در سال ۷۲ در سه نوبت هر کدام برای چند هفته به لندن سفر می‌کند. هدف از سفرها معالجه عنوان می‌شود و سایر اعضای خانواده از جمله فرزندان، عروس و داماد و نوه‌ها او را در این سفرها همراهی می‌کنند.
در خرداد ۱۳۷۴ صحبت از سفر اعظم هاشم‌پور (فرزند اکبر هاشمی‌رفسنجانی) به لندن برای معالجه بیماری به میان می‌آید، که به آن اشاره نشده است.
در سال ۱۳۷۵ یک بار در خرداد و یک بار در مهر ماه به سفر درمانی عفت مرعشی به لندن برای معالجه اشاره شده است.
در خاطرات سال‌های ۱۳۷۵ و ۱۳۷۶ نیز دو بار به سفرهای درمانی فاطمه هاشمی‌رفسنجانی دختر او اشاره می‌شود. یک بار در اوایل مرداد ۱۳۷۵ صحبت از سفر درمانی به لندن و کانادا است، بدون آنکه به نوع بیماری اشاره شود. یک بار هم در شهریور ۱۳۷۶ به سفر او به کانادا برای معالجه کلیه و حنجره اشاره می‌شود.
گروه دوم: مراجع تقلید و روحانیون مدیران و کارگزاران جمهوری اسلامی
بخش عمده‌ای از سفرهای درمانی به خارج از کشور که در خاطرات دهه ۱۳۶۰ هاشمی رفسنجانی ذکر شده، اشاره به سفر روحانیون بلندپایه و مقام‌های جمهوری اسلامی در رده‌های گوناگون دارد.
در این خاطرات به سفر یا برنامه‌ریزی برای سفر درمانی اروپا برای چهار مرجع تقلید اشاره شده است.
در خرداد ۱۳۶۰ از سفر آیت‌الله شهاب‌الدین مرعشی نجفی به اسپانیا برای درمان چشم صحبت شده است.
در خرداد ۱۳۶۵، صحبت ازبرنامه‌ریزی سفر آیت‌الله محمدباقر خوانساری به لندن، برای درمان کسالت قلبی است.
یک سال بعد، در روز نهم خرداد ۱۳۶۶ اکبر هاشمی‌رفسنجانی به عیادت آیت‌الله محمدرضا گلپایگانی می‌رود که یک روز قبل از لندن بازگشته است. در خاطرات گفته شده او برای بررسی احتمال سرطان کیسه صفرا به انگلستان سفر کرده بود.
در خاطرات سال ۱۳۷۳ صحبت از سفر انجام نشده یک مرجع دیگر تقلید، یعنی آیت‌الله محمدعلی اراکی است. آن طور که از فحوای مکالمه هاشمی‌رفسنجانی و فرزندان آیت‌الله اراکی در مراسم تشییع جنازه برمی‌آید، قرار بر سفر درمانی به انگلستان بوده که انجام نمی‌شود.
در این خاطرات، به غیر از مراجع تقلید، صحبت از سفرهای درمانی بسیاری از روحانیون بلندپایه دیگر نیز مطرح می‌شود.
به عنوان نمونه، دو جا در سال‌های ۱۳۶۴ و ۱۳۷۴ صحبت از سفر درمانی محمدرضا مهدوی کنی به بریتانیا برای درمان کسالت قلبی است.
مشخص نیست شورای عالی پزشکی در دهه ۱۳۶۰ تحت چه شرایطی به افراد برای درمان کسالت قلبی مجوز اعزام به خارج می‌داد، اما آن طور که از متن خاطرات هاشمی در ۱۹ آذر ۱۳۶۴ برمی‌آید، او خود دستور رزرو جا در لندن برای معالجه مهدوی کنی را داده است. یک بار دیگر هم در تیر ماه ۱۳۷۴ صحبت از حضور مهدوی‌کنی در خارج از کشور برای معالجه است.
عبدالکریم موسوی اردبیلی دیگر مقام عالی‌رتبه جمهوری اسلامی است که صحبت از سفر او به خارج برای معالجه در خاطرات روز ۲۹ مرداد ۱۳۶۸ هاشمی‌رفسنجانی آمده است. موسوی‌اردبیلی در زمان خمینی رئیس قوه قضائیه بود، اما پس از مرگ خمینی و روی کار آمدن خامنه‌ای جای خود را یه محمد یزدی داد.
در خاطرات اول تیر ۱۳۶۰ صحبت از سفر عباس واعظ طبسی، تولیت آستان قدس رضوی به اروپا به منظور «معالجه در اروپا و کارهای دیگر» به میان می‌آید.
در خاطرات ۱۹ آذر ۱۳۶۴ به درخواست احمد آذری قمی برای دریافت ارز و سفر به لندن برای معالجه پروستات اشاره شده است. آذری‌قمی در دهه ۱۳۷۰ مورد غضب علی خامنه‌ای قرار گرفت و به حصر خانگی گرفتار شد، اما در دهه ۱۳۶۰ یکی از روحانیون فعال و تندروی در جناح راست جمهوری اسلامی به حساب می‌آمد.
محمد علامی هشترودی، از اساتید حوزه علمیه قم در سال ۱۳۶۳ برای معالجه در آلمان می‌رود. محمد هاشمیان، حاکم شرع و امام‌جمعه رفسنجان در مرداد ۱۳۶۱ برای معالجه چشم به اسپانیا سفر می‌کند. محمدمهدی ربانی املشی، از روحانیون با نفوذ و از اعضای شورای نگهبان در اسفند ۱۳۶۲ برای معالجه به سوئیس می‌رود. در خاطرات خرداد ۱۳۶۵ صحبت از سفر محسن دعاگو، امام جمعه شمیرانات به لندن برای درمان سرطان است. در سال ۱۳۶۶ نصرالله بهرامی ساوجی، از اساتید حوزه علمیه قم برای سفر درمانی به آلمان آماده می‌شود. در سال ۱۳۶۹ روحانی دیگری به نام علی‌اکبر آشتیانی، که در آن زمان نماینده رهبری در ژاندارمری بود، برای معالجه در خارج درخواست کمک می‌کند.
در دهه ۱۳۶۰ خاطرات اسامی برخی نمایندگان وقت مجلس مانند احمد توکلی، عبدالله امامی، جلیل صدر طباطبایی، عین‌الله علاء و عیسی ولایی هم آمده که به مناسبت‌های مختلف درخواست‌های برای سفر درمانی به خارج از کشور داشته‌اند.
در دهه ۱۳۷۰ تعداد اشارت به مسافرت‌های خارجی روحانیون و مقام‌های کم می‌شود اما این روند همچنان ادامه دارد.
در خاطرات ۲۳ اسفند ۱۳۷۱ هاشمی رفسنجانی به سفر درمانی عبدالله نوری به آلمان اشاره شده است. عبدالله نوری در آن زمان وزیر کشور بود.
در خاطرات سال‌های ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵ به سفرهای خارجی سید علی محقق‌داماد، استاد حوزه‌های علمیه خارج برای درمان هپاتیت، محمدرضا توسلی، رئیس دفتر خمینی، حسن طاهری خرم‌آبادی، از روحانیون با نفوذ و عضو وقت مجلس خبرگان و علی هاشمی بجنوردی، رئیس یکی از شُعب دیوان عدالت اداری اشاره شده است.
در بین درخواست‌های فراوانی که به هاشمی رفسنجانی ارائه شده، در برخی موارد سمت و مشخصات فرد یاد شده مشخص نیست. به عنوان نمونه در خاطرات اردیبهشت ۱۳۶۶ به درخواست فردی به نام دکتر کاشانی برای دریافت ارز و معالجه در بریتانیا اشاره شده یا در خاطرات تیر ماه همان سال به سفر خارجی فردی به نام «آقای سلامت» برای معالجه کسالت قلبی اشاره شده است. یا در خاطرات اسفند ۱۳۶۸ از درخواست دو جانباز برای اعزام به خارج صحبت شده، اما اشاره‌ای به نام این دو نفر نشده است.
اما در این میان برخی درخواست‌های برای سفر نیز درخواست رفع محدودیت‌هایی است که برای برخی منتقدان جمهوری اسلامی در دهه ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ ایجاد کرده بود.
به طور مشخص می‌توان به خاطرات ۷ دی ۱۳۷۳ هاشمی‌رفسنجانی اشاره کرد که در آن به درخواست مهدی بازرگان - اولین نخست وزیر (موقت) جمهوری اسلامی که بعد از گروگان‌گیری در سفارت آمریکا استعفا داد - برای اجازه سفر به خارج اشاره شده است. آن طور که هاشمی نوشته با کمک او به آقای بازرگان اجازه خروج برای درمان می‌دهند، اما او چند روز بعد در حین سفر به آمریکا در فرودگاه زوریخ از دنیا می‌رود.
در یک نمونه دیگر در خاطرات ۲۹ بهمن ۱۳۶۰ هاشمی رفسنجانی به درخواست معزالدین محلاتی، برای دریافت اجازه سفر درمانی به خارج اشاره شده است. معزالدین، فرزند آیت‌الله بهاءالدین محلاتی بود که بعد از انقلاب به یکی از روحانیون منتقد خمینی تبدیل شد. مشخص نیست روابط معزالدین با دولت جمهوری اسلامی چگونه بودِ، اما در همین خاطره گفته شده او در دیدار با هاشمی رفسنجانی خواستار کمک برای معرفی معامله‌کنندگان تهاتری دولت و نفت شده بود.