نگاهی به ناکامی‌ها و چالش‌های ایران در صادرات گاز طبیعی
شاید برخی فراموش کرده باشند که ایران اولین محل کشف نفت خام در خاورمیانه بوده و به همین دلیل سابقه‌ای طولانی در تولید آن دارد. اولین میدان نفتی منطقه در سال ۱۹۰۸ میلادی در مسجد سلیمان استان خوزستان کشف شد. امروزه ایران نزدیک به ۱۶۰ میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده نفتی دارد که این کشور را در رتبه چهارم جهان قرار می‌دهد.
اما جایگاه ایران در رده‌بندی جهانی منابع گاز طبیعی چشمگیرتر است. ایران با بیش از ۳۲ تریلیون متر مکعب گاز طبیعی، پس از روسیه، دومین ذخایر بزرگ گاز جهان را در اختیار دارد. به عبارت دیگر، ایران ۳۰ درصد بیشتر از قطر، ۲/۵ برابر بیشتر از آمریکا و ۲۳ برابر بیشتر از نروژ، که بزرگترین تولیدکننده گاز اروپاست، دارای گاز طبیعی است.
لینک نمودار ۱
با وجود چنین ذخایر عظیمی، ایران تا حد زیادی در تولید گاز طبیعی ضعیف عمل کرده و از ایالات متحده و روسیه عقب مانده است. (نمودار شماره ۲) به طور نمونه، در سال ۲۰۲۰، آمریکا بیش از ۳/۵ برابر ایران گاز طبیعی تولید کرده است.
لینک نمودار ۲
برای درک بهتر این موضوع باید معیار «ذخایر/تولید» را در نظر گرفت (نمودار ۳) که نشان می‌دهد هر کشور چند سال می‌تواند به حجم تولید فعلی خود ادامه دهد. کارشناسان از این معیار برای تعیین سرعت تولید ذخایر گاز کشورها استفاده می‌کنند.
لینک نمودار ۳
ایران که از منابع گازی خود برای تولید برق، مصرف داخلی، و خوراک نیروگاه‌های پتروشیمی استفاده می‌کند، از نسبت «ذخایر/تولید» ۱۲۷ سال برخوردار است. این در حالیست که قطر در مقایسه با ایران نسبت «ذخایر/تولید» بالاتری دارد. این چندان عجیب نیست زیرا قطر با جمعیت ۲/۹ میلیون نفری خود مصرف داخلی کمی دارد و به دومین صادرکننده بزرگ اِل اِن جی (گاز طبیعی مایع) در جهان تبدیل شده است.
در این میان ایران به طور عمده در صادرات منابع گازی عظیم خود ناکام مانده است که می‌توان آن را به دلایل مختلفی نسبت داد:
- ایران در ۳۰ سال گذشته تلاش کرده تا گاز خود را با خطوط لوله از طریق پاکستان، به هند صادر کند. هند و چین از بزرگترین بازارهای گاز طبیعی در آینده محسوب می‌شوند. از اواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی کنسرسیومی از شرکت‌های نفتی بین‌المللی متشکل از شِل، بریتیش گاز، و گاز ده فرانس سال‌ها بدون هیچ موفقیتی با وزارت نفت ایران مذاکره کردند. گفتنی‌ست که ایران حتی یک خط لوله صادرات گاز در نزدیکی مرز پاکستان ساخت، اما هرگز نتوانست این قرارداد را تکمیل کند.
- وزارت نفت ایران سال‌ها تلاش کرد که تاسیسات صادرات اِل اِن جی ایجاد کند، اما همه آن تلاش‌ها شکست خوردند. حتی به جایی رسید که سه یا چهار کنسرسیوم برای ساخت پایانه‌های اِل اِن جی در ایران رقابت می‌کردند اما به نتیجه ای نرسید.
- یکی از بزرگترین ناکامی‌ها، پروژه جی تی اِل (تبدیل گاز به مایع) بود. جی تی اِل روشی هوشمندانه برای کسب درآمد از ذخایر گازی است. این روش با استفاده از گاز طبیعی به عنوان خوراک، محصولاتی مانند دیزل و روان کننده‌ها را تولید می‌کند. در سال ۲۰۰۲، کمپانی شِل با اِن پی سی (شرکت ملی صنایع پتروشیمی، زیرمجموعه وزارت نفت ایران) همکاری کرد تا بزرگترین کارخانه جی تی اِل جهان را در ایران بسازد. اِن پی سی در آن زمان توسط محمدرضا نعمت‌زاده، وزیر سابق که متحدان زیادی در دستگاه‌های دولتی داشت، مدیریت می‌شد. بنا بر گزارش‌ها، شِل نزدیک به ۲۰ میلیون دلار برای توسعه محدوده پروژه و مذاکره با وزارت نفت هزینه کرد، اما به زودی متوجه شد که دولت ایران نمی‌تواند زمینه سرمایه‌گذاری مناسبی برای آن فراهم کند. در نتیجه، این شرکت پروژه خود را به قطر منتقل کرد. نتیجه آن حرکت سرمایه‌گذاری ۲۲ میلیارد دلاری در پِرْلْ جی تی اِل بود که تبدیل به بزرگترین کارخانه از نوع خود در جهان شد.
- ایران سپس توجه خود را به صادرات گاز به امارات از طریق قرارداد کرِسِنْت پترولیوم معطوف کرد که پیشتر در یکی از مقالات به آن پرداخته‌ایم. این قرارداد به یک دعوای حقوقی تبدیل شد که تاکنون صدها میلیون دلار برای مردم ایران هزینه داشته است.
- در سال ۱۹۹۹ میلادی، ایران فرصت دیگری را از دست داد. در آن سال، کنسرسیومی از شرکت‌های بین‌المللی به وزارت نفت ایران پیشنهاد کمک به صادرات گاز به ترکیه و سپس به اروپا را دادند، اما از تهران جواب منفی شنید. ایران متعاقبا به محدوده کوچکی در شرق ترکیه که فقیرترین بخش این کشور است، گاز صادر می‌کند که در مواردی به دلیل «مشکلات فنی» متوقف شده است. این در حالیست که جمهوری آذربایجان گاز خود را با موفقیت به ترکیه صادر می‌کند و روسیه نیز دو خط لوله مجزا (بلو اِستریم و تُرک اِستریم) برای ارسال مستقیم گاز خود به ترکیه به راه انداخته است.
- صادرات گاز ایران به کشور همسایه عراق نیز با مشکلات متعددی روبرو بوده است، از جمله این که دولت عراق در سال‌های اخیر به دلایل مختلف از جمله تحریم‌ها از پرداخت بدهی‌های گازی خود به ایران خودداری کرده است.
این مقاله در اصل به زبان انگلیسی منتشر شده است (در اینجا بخوانید).