تبعیض ساختاری علیه زنان در جمهوری اسلامی
حکومت ایران مدعی است که کارنامه پرافتخاری در ارتقای جایگاه زن و خانواده دارد، اما شاخص‌های مربوط به مسايل زنان نشان می‌دهد وضعیت زنان ایرانی، در مقایسه با سایر کشورها در سطح پایینی قرار دارد.
زنان ایرانی نه فقط در مقایسه با کشورهای توسعه یافته، بلکه در مقایسه با کشورهای همسایه در شمال و جنوب ایران، در وضعیتی نامناسب و نامتوازن قرار دارند.
در این گزارش چند واقعیت و شاخص مربوط به زنان را در ایران در مقایسه با سایر کشورها مرور و بازخوانی می‌کنیم، اما پیش از این کافی است نگاهی به یکی از محدودیت‌های منحصر به فرد زنان ایرانی در سراسر دنیا بپردازیم: حجاب اجباری!
حجاب اجباری پدیده‌ای نامعمول و استثنایی در تمام دنیا است. در حال حاضر تنها در ایران، افغانستان (بعد از اشغال توسط طالبان)، شهرهای مکه و مدینه در عربستان و استان آچه در اندونزی زنان موظف به پوشیدن حجاب هستند و در این میان ایران تنها کشوری است که در آن قانون مصوب برای حجاب اجباری وجود دارد.
لینک نمودار
اما تبعیض ساختاری علیه زنان فراتر از حجاب اجباری است. شاخص‌های معتبری که برای سنجش عدالت جنسیتی تعریف شده‌اند، حکایت از وضعیت نامتوازن و نامناسب زنان ایرانی دارد.
شاخص توسعه انسانی و نابرابری جنسیتی
در آخرین گزارش توسعه انسانی برنامه توسعه ملل متحد (۲۰۲۱/۲۰۲۲)، شاخص توسعه انسانی (HDI) ایران در سال ۲۰۲۱، به ۰/۷۷۴ رسیده که نزدیک به شاخص ثبت شده برای ایران در سال ۲۰۱۴ (۰/۷۷۳) است.
با این امتیاز (۰/۷۷۴) و به رغم اینکه امتیاز ایران در سال ۲۰۲۱ در مقایسه با امتیاز کسب شده در سال ۲۰۲۰ کمتر (۰/۷۷۷) شده اما رتبه جهانی ایران در میان ۱۹۱ کشور بررسی شده از رتبه ۷۷ در سال ۲۰۲۰ به جایگاه ۷۶ در سال ۲۰۲۱ رسیده است که دلیل آن نه بهبود اوضاع در ایران بلکه تنزل جایگاه کوبا در این رتبه‌بندی است.
بخشی از گزارش توسعه انسانی به موضوع برابری جنسیتی می پردازد و با تعریف شاخص نابرابری جنسیتی Gender Inequality Index که به اختصار GII معرفی شده به کشورها امتیازدهی کرده و رتبه آنها را از این لحاظ تعیین می‌کند.
شاخص نابرابری جنسیتی نشان‌دهنده کاهش توسعه انسانی در نتیجه نابرابری بین زنان و مردان است.
در گزارش ۲۰۲۱/۲۰۲۲، شاخص توسعه انسانی رتبه ایران از لحاظ شاخص نابرابری جنسیتی، رتبه ۱۱۵ در میان ۱۹۱ کشور بررسی شده بوده است. در این گزارش ایران با امتیاز (۰/۴۵۹) و رتبه ۱۱۵ در گروه پنجم قرار گرفته است که به معنای نابرابرترین وضعیت برابری جنسیتی است.
این در حالی است که وضعیت ایران در خود شاخص توسعه انسانی به مراتب بهتر از این است، چنانکه در آخرین گزارش ۲۰۲۱/۲۰۲۲ ایران در رتبه ۷۶ قرار دارد. این تفاوت جایگاه نشان‌دهنده تبعیض علیه زنان در جمهوری اسلامی است.
لینک نمودار
برنامه توسعه ملل متحد برای بررسی کشورها از نظر شاخص GII پنج مولفه را در نظر می‌گیرد که یکی از این مولفه‌ها «نسبت مرگ و میر مادران» است، که سنجه آن شمار مرگ از هر ۱۰۰ هزار زایمان است، این نسبت در سال ۲۰۱۷ در ایران ۱۶ مرگ در ازای هر ۱۰۰ هزار زایمان بوده است.
این مولفه در واقع نقطه قوت ایران است که باعث ارتقای رتبه ایران در شاخص نابرابری جنسیتی شده است، وگرنه وضعیت ایران از نظر مولفه‌های دیگر تعریف چندانی ندارد.
لینک نمودار
نرخ مرگ و میر مادران
در این گزارش میانگین نرخ مرگ و میر مادران برای کشورهای با سطح توسعه انسانی بالا، یعنی سطح دوم، ۶۲ مرگ است که ایران با فاصله وضعیت بهتری از این میانگین دارد. میانگین نرخ مرگ و میر مادران برای کشورهای با سطح توسعه انسانی بسیار بالا ۱۵ مورد به ازای ۱۰۰ هزار تولد است.
در مقایسه با سایر کشورها ایران از نظر پایین بودن نرخ مرگ و میر مادران هنگام زایمان در رتبه ۱۵۰ قرار دارد. از دیگر کشورهایی که آمار مرگ و میر مادران در آنها نزدیک به ایران بوده است، میتوان به روسیه (۱۷)، ترکیه (۱۷)، عربستان سعودی (۱۷)، اروگوئه (۱۷)، تاجیکستان (۱۷) اشاره کرد.
نرخ باروری نوجوانان
سنجه دیگر در این گزارش «نرخ باروری نوجوانان» است که با عددی بیانگر میزان تولد به ازای هر ۱۰۰۰ زن در سن ۱۵ تا ۱۹ سال بیان می‌شود. در سال ۲۰۲۱ میلادی این نرخ برای ایران ۳۰/۲ است یعنی به ازای هر یک هزار زن در سن ۱۵ تا ۱۹ سال ۳۰/۲ باروری و زایمان ثبت شده است.
از این جهت ایران در میانه‌های جدول در رتبه ۷۷ قرار دارد.
ميانگين این نرخ در کشورهای با شاخص توسعه انسانی بسیار بالا ۱۴/۱ و برای سطح شاخص توسعه انسانی بالا که ایران هم در این سطح قرار دارد ۲۸ است. وضعیت در ایران بر اساس این سنجه از میانگین سطح کشورهای با توسعه انسانی بالا، اندکی نامناسب‌تر بوده است.
کشورهای مشابه ایران در این شاخص، مولداوی (۲۷/۸)، ویتنام (۳۰/۳)، رواندا (۳۲/۴)، تایلند (۳۲/۷)، جامائیکا (۳۲/۸) و اندونزی (۳۳/۹) هستند.
تحصیلات
مولفه چهارم در این گزارش، جمعیت زنان بالای ۲۵ سال با حداقل میزان تحصیلات متوسطه است، بر اساس گزارش توسعه انسانی ۲۰۲۱/۲۰۲۰ نسبت زنان بالای ۲۵ سال با میزان حداقل تحصیلات متوسطه، ۷۱/۶ درصد گزارش شده است.
رتبه ایران از نظر این مولفه نیز ۷۷ است. یعنی در میانه‌های جدول قرار گرفته است.
در میان کشورهای هم سطح با سطح توسعه انسانی ایران میانگین این نسبت ۷۲/۷ درصد است. متوسط نسبت زنان بالای ۲۵ سال با حداقل تحصیلات متوسطه در کشورهای با سطح بسیار بالای توسعه انسانی ۸۷ درصد است.
مقایسه این نسبت در ایران با کشورهای دیگر نشان می‌دهد که کشورهایی همچون لیبی (۷۰/۵)، آرژانتین (۷۱)، عربستان سعودی (۷۱/۳)، ساموئا (۷۱/۶)، فیلیپین (۷۳/۴) و جامائیکا (۷۴/۳) با نسبت‌هایی مشابه با ایران قرار گرفته‌اند.
مشارکت اقتصادی
نرخ مشارکت اقتصادی زنان ایران در این گزارش که محدوده سنی ۱۵ سال و بیشتر را شامل می‌شود در سال ۲۰۲۱ میلادی ۱۴/۴ درصد اعلام شده است.
در مقایسه با سایر کشور وضعیت زنان ایرانی از نظر نرخ مشارکت بسیار شکننده است، به گونه‌ای که در رتبه ۱۶۷ قرار دارد.
متوسط نرخ مشارکت زنان در سطح کشورهای با توسعه انسانی بالا ۵۳/۶ درصد است که ۳/۷ برابر ایران است. این نسبت در کشورهای با سطح توسعه انسانی پایین ۴۴/۴ درصد است که باز با نرخ مشارکت اقتصادی زنان در ایران تفاوتی فاحش دارد.
در میان کشورهای مورد بررسی در این گزارش، آنها که به لحاظ نرخ مشارکت اقتصادی زنان وضعیتی مشابه با ایران دارند، میتوان به کشورهای اردن (۱۳/۵)، افغانستان (۱۴/۹)، مصر (۱۵/۴)، گینه پاپوا (۱۵/۵)، الجزایر (۱۵/۷) و رواندا (۱۶/۳) اشاره کرد.
مشارکت سیاسی
محور دیگری که در محاسبه شاخص نابرابری جنسیتی مورد توجه قرار دارد، توانمندی‌های زنان است که با سنجه درصد نمایندگان زن در مجالس کشورهای مختلف سنجیده شده است. این نسبت برای ایران در سال ۲۰۲۱ فقط ۵/۶ درصد است.
از نظر این مولفه نیز وضعیت زنان ایرانی ناگوار و جایگاه ایران از نظر مشارکت سیاسی زنان بهتر از ۱۶۰ نیست.
میانگین نسبت اشغال صندلی‌های مجالس برای کشورهای سطح دوم توسعه انسانی یعنی سطح توسعه انسانی بالا ۲۵/۸ درصد است که مقایسه آن با ایران نشان می‌دهد که ایران از نظر این سنجه تا چه اندازه عقب‌تر است.
حتی متوسط میزان اشغال کرسی‌های قانون‌گذاری از سوی زنان در کشورهای با سطح توسعه انسانی پایین ۲۲/۸ درصد است که با نسبت ۵/۶ درصدی در ایران فاصله بعیدی دارد.
شاخص توسعه جنسیتی
علاوه بر این موارد، برنامه توسعه ملل متحد از سال ۲۰۱۴ میلادی در گزارش‌های سالانه توسعه انسانی، شاخصی تحت عنوان شاخص توسعه جنسیتی Gender Development Index یا GDI را معرفی کرده و بر اساس آن به کشورها امتیازدهی می‌شود. در نهایت کشورهای مورد بررسی در پنج سطح دسته‌بندی می‌شوند. ایران با کسب امتیاز ۰/۸۸۰ از لحاظ شاخص توسعه جنسیتی در میان کشورهای گروه پنجم قرار گرفته است که پایین‌ترین سطح شاخص توسعه جنسیتی به حساب می‌آید.
در میان مولفه‌های چندگانه‌ای که با بررسی آنها کشورها به لحاظ شاخص توسعه جنسیتی GDI امتیازدهی و رتبه‌بندی شده‌اند، مولفه سرانه درآمد ناخالص ملی به تفکیک جنسیت مولفه قابل تاملی است.
در حالی که سرانه درآمد ناخالص ملی مردان در ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی بر مبنای برابری قدرت خرید سال ۲۰۱۷، ۲۲ هزار و ۴۱ دلار بوده همین سرانه برای زنان فقط ۳ هزار و ۷۶۷ دلار برآورد شده است.
به عبارتی سرانه درآمد ناخالص زنان ایرانی در سال ۲۰۲۱ حدود یک ششم سرانه درآمد ناخالص مردان بوده است که نشان می‌دهد چه تبعیض درآمدی سهمگینی علیه زنان در ایران برقرار است.