عملکرد نفت و گاز ایران در دریای خزر: از اکتشافات عظیم خیالی تا سطح تولید صفر
دریای خزر دارای منابع هیدروکربنی قابل توجهی است. به جز ایران، تمامی کشورهای حاشیه دریای خزر یعنی روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان، میلیاردها دلار از تولید منابع هیدروکربنی دریای خزر درآمد کسب کرده‌اند. ایران در سال ۱۹۹۸، شرکت نفت خزر (KEPCO) - یکی از شرکت‌های تابعه شرکت ملی نفت (NIOC) را برای اکتشاف نفت و گاز در این منطقه تاسیس کرد. اما فعالیت‌های ایران در توسعه میادین دریای خزر تا به امروز ناکام مانده و دریای خزر هیچ درآمدی از نفت و گاز برای ایران نداشته است. شرکت ملی نفت ایران در واقع هیچگونه هدف و اولویت ضرب الاجلی برای توسعه منابع عظیم هیدروکربنی ایران در دریای خزر تعیین نکرده است. در نتیجه، ایران در حال حاضر تنها کشوری است که تولید نفت و گاز آن در این منطقه صفر است. شرکت نفت خزر برای پرداخت هزینه‌های خود به بودجه عمومی متکی است. مشخص نیست که در طی دو دهه گذشته، این شرکت چقدر برای مالیات‌دهندگان ایرانی هزینه داشته است.
در حالی که شرکت نفت خزر درجا می‌زند، جمهوری آذربایجان، به عنوان نمونه، در سال ۲۰۲۰ روزانه ۷۱ میلیون متر مکعب گاز و ۷۱۶,۰۰۰ بشکه در روز نفت تولید کرده است. در واقع، باکو در ۲۰ سال گذشته تولید خود را افزایش داده است. همانطور که در نمودار ۱ می‌بینید، در یک مرحله بیش از یک میلیون بشکه در روز نفت تولید می‌کرده است. از سال ۱۹۹۸، یعنی از همان سالی که شرکت نفت خزر تاسیس شد، جمهوری آذربایجان نزدیک به ۶ میلیارد بشکه نفت و ۳۰۰ میلیارد متر مکعب گاز تولید کرده است. به عبارت دیگر به پول امروز، آذربایجان بیش از ۴۵۰ میلیارد دلار از محل منابع هیدروکربنی دریای خزر درآمد داشته است.
لینک نمودار
عدم بازدهی شرکت نفت خزر به این دلیل نیست که منابع نفت و گاز در بخش ایرانی دریای خزر وجود ندارد. ایران میدان گازی سردار جنگل را با حجم گاز ۱/۴ تریلیون متر مکعب ۱۰ سال پیش کشف کرد. همچنین یک میدان نفتی کم عمق تر با ۲ میلیارد بشکه نفت در همان مکان نیز وجود دارد.
این میادین اما هنوز وارد مرحله تولید نشده‌اند. شرکت نفت خزر مشکل عدم تولید را به آب‌های عمیق، عدم دسترسی به فناوری و کمبود منابع مالی برای توسعه‌های گران آب‌های عمیق نسبت می‌دهد. در حالی که جمهوری آذربایجان با همکاری شرکت‌های بین‌المللی از میادین آب‌های عمیق استخراج می‌کند. اما دولت ایران نتوانسته سرمایه‌گذاری خارجی و فناوری مدرن را برای توسعه منابع هیدروکربنی در آب‌های عمیق جذب کند.
برای توسعه میدان گازی سردار جنگل، شرکت نفت خزر شاید نیاز به حفر ۱۰ تا ۱۵ حلقه چاه و نصب هاب توسعه در آب‌های عمیق و ساخت خطوط لوله دریایی داشته باشد. حفاری چاه‌های نفت در آب‌های عمیق گران است و می‌تواند بین ۵۰ تا ۶۰ میلیون دلار برای هر چاه هزینه داشته باشد. تاسیسات تولید دریایی و پایانه‌های خشکی (مانند عسلویه برای دریافت تولید از میادین دریایی) نیز بسیار گران است و ایران مجموعا به بیش از ۴ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری احتیاج دارد که در حال حاضر این پول را در اختیار ندارد.
این وضعیت ظاهرا در ماه اوت سال ۲۰۲۱ تغییر کرد. وقتی که چندین رسانه بین‌المللی و محلی گزارش دادند که ایران قرارداد اکتشاف گاز هزار میلیارد دلاری با روسیه و چین برای توسعه میدان چالوس امضا کرده است. این گزارش به نقل از علی اصولی، مدیرعامل شرکت نفت خزر، حاکی بر آن است که اندازه تخمینی منابع گازی چالوس، یک چهارم میدان گازی بزرگ پارس جنوبی در خلیج فارس است. به عبارت دیگر، این میدان حدود ۳/۵ هزار میلیارد متر مکعب، یعنی بیشتر از کل منابع گازی جمهوری آذربایجان گاز دارد.
اما هیجان اولیه از ثروت تازه یافته ایران در دریای خزر کوتاه بود. شرکت نفت خزر در یک بیانیه رسمی اذعان کرد که رئیس آن پیش از موعد مقرر، حتی قبل از حفاری چاه آزمایشی در میدان گازی چالوس، اظهار نظر کرده است. فعالان صنعت نفت و گاز به خوبی می‌دانند تا زمانی که یک چاه آزمایشی حفاری نشود، نباید درباره اندازه بالقوه آن به صورت عمومی صحبت کرد، زیرا ممکن است که میدان، خشک یا کوچکتر از حد انتظار باشد.
صالح هندی، مدیر اکتشاف شرکت ملی نفت ایران، در همین بیانیه گفت: «تا زمانی که چاه آزمایشی حفر نشود، نمی‌توانیم بر اساس مطالعات اولیه درباره ذخایر نفت و گاز صحبت کنیم». وی افزود: «قبل از حفاری آزمایشی صحبت در مورد حجم منابع مناسب نیست، زیرا ممکن است باعث سردرگمی مردم، و در صورت منفی بودن حفاری اکتشافی، باعث ناامیدی آنها شود.»
یکی از کارشناسان نفت به نام شاهین فرهمندیان اخیرا اذعان کرده است که بهترین کار، حفاری چاه‌های اکتشافی و ارزیابی قبل از نتیجه‌گیری در مورد اندازه و قابلیت تجاری یک میدان نفتی یا گازی است.
شرکت نفت خزر تا به حال قادر به توسعه منابعی که تا کنون کشف کرده نبوده است. این در حالیست که ایران برای تولید برق کافی و اجتناب از قطعی برق به شدت به منابع گاز تازه نیاز دارد و دولت ایران که در تنگنای نقدینگی است از منابع ارزی برای واردات گاز از همسایه شمالی خود، ترکمنستان، استفاده می‌کند.
این مقاله در اصل به زبان انگلیسی منتشر شده است (لینک مقاله).