آن روی دیگر پدیده قاچاق سوخت در ایران
وقتی صحبت از قاچاق سوخت در ایران میشود معمولا گزارشهای صدا و سیما به ذهن خطور میکند که ویدیوهای قاچاقچیان محلی را نشان میدهند که با موتور دبههای بزرگ بنزین را از مرز رد میکنند. اما این تنها بخش بسیار کوچکی از پدیده صدور غیرقانونی سوخت رایانه ایست. هر چند آمار دقیقی از قاچاق سوخت در دست نیست، اما برآورد میشود که هر روز میلیونها لیتر سوخت به طور قاچاق به خارج ایران فرستاده میشود. چنین تجارت کلانی نه فقط ورای توان سوختبران معمولیست که به یک سازماندهی بسیار پیچیدهتر و پشتیبانی تیمهای مرزبانی نیاز دارد.
برخی گزارشها حکایت از آن دارد که روزانه حدود ۱۰ میلیون لیتر بنزین از ایران به صورت قاچاق خارج میشود. (تهران تایمز، نوامبر ۲۰۲۰، قاچاقچیان سوخت و دام ۵۷۰ میلیون دلار جریمه نقدی پرداختند) این در حالیست که عدهای از نمایندگان مجلس میگویند رقم واقعی حدود ۲۰ تا ۲۲ میلیون لیتر در روز است. این رقم تنها در مورد قاچاق بنزین است و سوختهای دیگر مانند دیزل نیز علاوه بر حجم مذکور قاچاق میشوند.
سه کشور همسایه ایران یعنی افغانستان، پاکستان و ترکیه بیشترین میزان بنزین قاچاق از ایران را دریافت میکنند. اگر قیمت بنزین در این سه کشور را به طور متوسط ۱۹,۰۰۰ تومان برای هر لیتر در نظر بگیریم، بر اساس پایینترین میزان مصرف (یعنی ۱۰ میلیون لیتر در روز)، ارزش روزانه قاچاق بنزین، ۱۹۰ میلیارد تومان و سالانه حدود ۷۰ تریلیون تومان است (معادل ۲/۸ میلیارد دلار با فرض نرخ دلار ۲۵,۰۰۰ تومانی). بر اساس برآورد بالاتری از مصرف، یعنی ۲۲ میلیون لیتر در روز، این رقم به ۱۵۳ تریلیون تومان (۶/۱ میلیارد دلار) در سال میرسد. این حسابها بدون در نظر گرفتن سوختهای قاچاقی دیگر (مانند دیزل) است.
چرا تا این اندازه انگیزه برای قاچاق سوخت وجود دارد؟ دولت ایران یارانه گستردهای برای سوختهای حمل و نقل مانند بنزین و دیزل در نظر میگیرد. در نتیجه قیمت بنزین در ایران یکی از پایینترین میزانها در جهان به حساب میآید. در واقع فقط ونزوئلا قیمت پایینتری برای بنزین داخلی نسبت به ایران دارد. نمودار شماره ۱، میانگین قیمت بنزین در ایران، افغانستان، پاکستان و ترکیه را در حال حاضر نشان میدهد.
لینک به نمودار ۱
اختلاف قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه در نمودار شماره ۲ نشان داده شده است. قیمت بنزین در ایران (سهمیهبندی شده) ۱,۵۰۰ تومان به ازای هر لیتر و در بازار آزاد، ۳,۰۰۰ تومان به ازای هر لیتر است. در حالیکه قیمت بنزین در افغانستان تقریبا ۱۰ برابر ایران و در پاکستان حدود ۱۲ برابر گرانتر از ایران است. در ترکیه قیمت بنزین به مراتب گرانتر است، حدود ۱۷ برابر ایران. این موضوع انگیزه گستردهای برای قاچاق ایجاد میکند.
لینک به نمودار ۲
این قابل درک است که افزایش قیمت سوختهای حمل و نقل در ایران با واکنش عمومی مواجه شود و دولت چندان تمایلی به افزایش بهای سوخت نداشته باشد، به خصوص با توجه به اعتراضات گسترده آبان ۱۳۹۸ که منجر به یک سرکوب شدید توسط حکومت شد. با این حال، منافع شخصی در حکومت نیز به ادامه قاچاق سوخت دامن میزند.
اگر فرض کنیم که یک قاچاقچی محلی میتواند ۲۵۰ لیتر سوخت را با موتور سیکلت حمل کند، که حجم زیادی (معادل ۲۵۰ بطری آب) و وزن زیادی حدود ۲۰۰ کیلوگرم دارد. بنابراین برای حمل ۲۲ میلیون لیتر به صورت روزانه به ۸۸,۰۰۰ بار گذر از مرز نیاز خواهیم داشت. برای حمل دیزل نیز به هزاران موتور سیکلت دیگر احتیاج خواهد بود. بسیار بعید است که قاچاقچیان محلی در این مقیاس ساده بتوانند چنین حجمهایی از سوخت را جابهجا کنند.
در حالی که بنزین به خارج از ایران قاچاق میشود، دولت حجم زیادی بنزین را از بازارهای بینالمللی خریداری میکند تا تقاضای داخلی در ایران را تامین کند. طبق اطلاعات ارائه شده توسط دولت ایران، در سال ۱۳۹۶ روزانه ۱۲/۶۳ میلیون لیتر بنزین وارد کشور شده است. (به نمودار شماره ۳ رجوع کنید)
وزارت نفت اعلام کرده که از دو سال پیش یعنی از زمان راهاندازی پالایشگاه ستاره خلیج فارس در بندر عباس واردات بنزین به میزان قابل توجهی کاهش یافته است، که در نمودار زیر دیده میشود. با توجه به آمار سال ۱۳۹۶، با فرض اینکه میانگین قیمت بنزین تحویل داده شده به ایران ۰/۵ دلار به ازای هر لیتر باشد (۱۲,۵۰۰ تومان)، پس ایران روزانه ۱۵۸ میلیارد تومان و در نتیجه ۵۸ تریلیون تومان (معادل ۲/۳ میلیارد دلار) برای واردات بنزین در سال ۱۳۹۶ هزینه کرده است. توجه داشته باشید که واردات دیزل نیز باید به این رقم اضافه شود. در واقع مردم ایران هزینه واردات بنزین را با قیمت جهانی برای اتومبیلهای خود پرداخت میکنند و همزمان ایران برای رانندگان در افغانستان، پاکستان و ترکیه بنزین با رایانه قاچاق میکند.
قاچاق در مقیاس کوچک توسط قاچاقچیان محلی به خارج از ایران ادامه خواهد داشت، اما به نظر میرسد که قاچاق در مقیاس گسترده و سازمانیافته است و با خود مسایل دیگری نیز به همراه دارد، مانند خشونتهای مرگباری که اخیرا در سیستان و بلوچستان مشاهده شد و یا پولشویی گستردهای که برای ورود این میزان زیاد پول نقد به سیستم بانکی کشور مورد نیاز است. اگر مقامات در ایران حاضر بودند جلوی قاچاق گسترده سوخت از ایران را بگیرند (حدود ۵ تا ۶ میلیارد دلار در سال) و واردات بنزین را متوقف کنند (حدود ۲ میلیارد دلار در سال)، میزان ۷ تا ۸ میلیارد دلار در سال میتوانست صرف اشتغالزایی، ساخت مدارس و بیمارستانهای جدید شود.