نیم قرن تلاش نافرجام; قدرت خرید کارگر ایرانی به پایین‌ترین سطح رسیده است
حدود نیم قرن است که در ایران حداقل مقدار دستمزد کارگران تعیین می‌شود، اقدامی که هدف آن تضمین قدرت خرید گروهی از جامعه است که به طور سنتی کمترین درآمد را داشته‌اند، اما مردم ایران در حالی سال ۱۴۰۰ را آغاز کرده‌اند که بنا بر آمارها و داده‌های دولت، ارزش دستمزد و قدرت خرید کارگران به علت تورم شدید و شوک ارزی، به پایین‌ترین سطح در تاریخ معاصر ایران رسیده است.
بر اساس داده‌های رسمی، ارزش دلاری حداقل دستمزد کارگران در سال ۱۳۹۹ به زیر ۸۵ دلار و ارزش حداقل دریافتی آنها به کمتر از ۱۰۰ دلار سقوط کرده است. این در حالیست که ارزش حداقل دستمزد کارگران در پنج سال آخر منتهی به انقلاب بیش از سه برابر از این میزان بالاتر بوده است.
داده‌های موجود در سایت مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار نشان می‌دهد میانگین حداقل دستمزد ماهانه کارگران طی سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ برابر ۴۶۷ تومان بوده که به قیمت بازار آزاد ارزشی معادل ۶۱ دلار داشته است. اگر ارزش این ۶۱ دلار را به قیمت امروز (سال ۲۰۲۰) بسنجیم، ارزش حداقل دستمزد ماهانه کارگران پیش از انقلاب ۲۷۸ دلار امروز بوده است، این در حالی است که ارزش حداقل دستمزد کارگران در پنج سال منتهی به ۱۴۰۰ کمتر از ۱۶۰ دلار (به قیمت ثابت سال ۲۰۲۰) و در سال ۱۳۹۹ فقط ۸۵ دلار آمریکا بوده است.
در جدول و نمودار زیر حداقل دستمزدهای سالانه یک بار بر اساس متوسط قیمت دلار در همان سال معادل‌سازی و یک‌بار با قیمت ثابت دلار در سال ۲۰۲۰ سنجیده شده است. روشن است که ارزش دستمزد بر اساس برابری نرخ دلار در سال‌هایی که با شوکهای قیمتی ارز روبرو بودیم به شدت کاهش یافته است. تجربه سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ و همین‌طور شوک ارزی در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ از جمله سال‌هایی است که ارزش حداقل دستمزد کارگران بر مبنای برابری نرخ دلار به شدت کاهش یافته است.
چنین شوکهای ارزی پیشتر نیز در سال ۱۳۷۴ اتفاق افتاده بود و اثر آن در ارزش حداقل دستمزد بر مبنای نرخ برابری دلار در این جدول قابل مشاهده است که چگونه این شوکهای ارزی، ارزش واقعی دلاری حداقل دستمزدها را تنزل داده‌است.
مقای سه ارزش حداقل دستمزد با ارز خارجی یا دارایی سرمایه‌ای ممکن است کمی گمراه‌کننده باشد، به همین دلیل شاید بهتر باشد روند تغییرات قدرت خرید را به نسبت تورم سبد خرید خانوار هم بررسی کنیم.
آمار رسمی نشان می‌دهد شاخص قیمت سبد کالا و خدمات در ایران در فاصله سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۹۹ حدود ۱,۵۰۰ برابر رشد کرده است. در حالی که در همین مدت حداقل دستمزد کارگران حدود ۱,۱۲۳ برابر شده است.
این مقایسه نشان می‌دهد در این ۴۲ سال قدرت خرید حداقل دستمزد حدود ۱۷ درصد کم شده است.
نمودار و جدول زیر نشان می‌دهد روند افزایش تورم و حداقل دستمزد در ۴۲ سال گذشته چگونه بوده است. در این دوره ۴۲ ساله، ۲۰ سال میزان افزایش حداقل دستمزد بیشتر از نرخ تورم بوده و در ۲۲ سال باقی مانده این نرخ تورم بوده که به میزان افزایش سالانه حداقل دستمزد غلبه کرده است. شش سال از این سال‌ها میزان افزایش حداقل دستمزد صفر بوده و حداقل دستمزد در این سال‌ها ثابت مانده است. این شش سال غالبا سال‌هایی بوده که در جنگ هشت ساله ایران و عراق گذشته است. این در حالی است که در ماده ۴۱ قانون کار آمده که حداقل دستمزد باید متناسب با نرخ تورم افزایش پیدا کند.
با استفاده از این آمار می‌توان ارزش حداقل دستمزد را به متوسط قیمت یک کیلو گوسفند و بره پرواری در فاصله سال‌های ۱۳۶۱ تا ۱۳۹۸ حساب کرد و گفت ارزش حداقل دستمزد کارگران در سال ۹۸ به یکی از پایین‌ترین ارقام در ۴۰ سال گذشته رسیده و به خصوص در ۱۵ سال گذشته سقوط بسیار شدیدی داشته است. چنانکه از معادل ۷۵ کیلو گوسفند و بره پرواری به ۳۷ کیلوگرم سقوط کرده است.
نمودار و جدول زیر نشان می‌دهد در زمان وقوع بحران‌هایی نظیر جنگ در دهه ۶۰ و بحران اقتصادی اواخر و دهه ۱۳۸۰ و اوایل دهه ۱۳۹۰ و همین طور بحران شدید بعد از سال ۱۳۹۷ قدرت خرید حداقل دستمزد در ایران به طرز محسوسی کاهش پیدا کرده است.
از دیگر ملاحظات و انتقادها به حداقل دستمزدهای تعیین شده در سال‌های گذشته، ناکافی بودن آن در مقایسه با هزینه خانوارهاست. اینکه اصولا حداقل دستمزدهای تعیین‌شده حتی پاسخگوی هزینه‌های معیشت حداقلی یک خانوار کارگری نبوده است. برای قیاس حداقل دستمزد کارگران با آنچه هزینه معیشت خانوار می‌نامیم از گزارش‌های بانک مرکزی و مرکز آمار ایران از بودجه خانوارهای ایرانی بهره گرفته‌ایم.
جدول زیر بر اساس گزارشی است که وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از حداقل دستمزد کارگران و متوسط هزینه خانوارهای شهری و روستایی در دوره زمانی ۹۰ تا ۹۸ ارایه کرده است. بر اساس محاسبات این وزارت، حداقل دستمزد تعیین شده در این دوره در بهترین حالت در سال ۱۳۹۸ توانسته ۳۷.۹ درصد از متوسط هزینه کل یک خانوار شهری را پوشش دهد. حداقل دستمزد تعیین شده در این دوره زمانی از ۲۸ تا حدود ۳۸ درصد از هزینه خانوار شهری را تامین کرده است.
اما حداقل دستمزد تعیین شده در دوره ۹۰ تا ۹۸ برای خانوارهای روستایی وضعیتی کاملا متفاوت رقم زده است، بر اساس یافته‌های این گزارش وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از ۴۳ تا حدود ۷۰ درصد از متوسط هزینه یک خانوار روستایی را پوشش داده است.
بررسی دوره زمانی گسترده‌تر حداقل دستمزد کارگران و متوسط هزینه خانوارهای شهری که در نمودار زیر به تصویر کشیده شده نشان می‌دهد که این حداقل دستمزد در نیم قرن گذشته هیچگاه نتوانسته است حتی تا ۴۰ درصد میانگین هزینه یک خانوار شهری را پوشش دهد.
در ماده ۴۱ قانون کار تاکید شده است، تعیین حداقل دستمزد کارگران باید متناسب با تامین نیازهای یک خانوار باشد که در دهه‌های اخیر این طور نیوده است.
حداقل دستمزد حقوق کارگران در روزهای پایانی سال ۱۳۹۹ برای سال ۱۴۰۰ با افزایش ۳۹ درصدی روزانه ۸۸ هزار و ۵۱۶ تومان تعیین شد که حداقل دستمزد ماهانه (ماه سی روزه) کارگران را به دو میلیون و ۶۵۵ هزار و ۴۹۵ تومان رساند.
در همین حال مرکز آمار ایران نیز نرخ تورم متوسط سالانه را برای سال ۱۳۹۹، ۳۶.۴ درصد اعلام کرده است، البته مطابق قانون کار مبنای افزایش حداقل دستمزد کارگران نرخ تورم به روایت بانک مرکزی است که تا زمان نوشتن این گزارش منتشر نشده است. در سال‌های اخیر ارزیابی‌های بانک مرکزی از نرخ تورم نسبت به روایت‌های مرکز آمار ایران،به طور معمول برآوردهایی بالاتر است.
انتشار گزارش هزینه-درآمد خانوار در سال ۱۳۹۹ به ماه‌های بعدی سال ۱۴۰۰ موکول می‌شود اما برآورد کمیته دستمزد شورای عالی کار از هزینه سبد معیشت کارگران ۶ میلیون و ۸۹۵ هزار تومان تعیین شد، هرچند که برآوردهای طرف کارگری از هزینه سبد معیشت کارگران ۹ میلیون تومان بود.
اما همین نرخ رسمی نیز در مقایسه با حداقل دستمزد کارگران به این معنی است که همچنان حداقل دستمزد نمی‌تواند حتی ۴۰ درصد هزینه سبد معیشت را پوشش دهد.