آمارهای بانک مرکزی ایران نشان می‌دهد حجم نقدینگی در هشت سال نخست دهه ۱۳۹۰ حدود ۱/۶ تریلیون تومان افزایش پیدا کرده است. همچنین بنا بر داده‌های مرکز آمار ایران از حساب‌های ملی، حجم تولید ناخالص داخلی ایران بین سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷ تغییر چندانی نکرده ولی حجم کل نقدینگی در این مدت ۴۳۰ درصد رشد کرده یا به عبارتی ۵/۳ برابر شده است. 

رشد نقدینگی عامل اصلی تورم است، یعنی وقتی حجم پول زیاد می‌شود ولی حجم سرمایه و محصول (کالا و خدمات) ثابت است، قیمت ها افزایش پیدا می‌کند. تاثیر نقدینگی بر تورم در عین حال به ساختار آن هم بستگی دارد، اینکه چقدر از نقدینگی پول نقد و جاری است و چقدر از آن در حساب‌های پس‌انداز بلندمدت حبس شده است.

مقایسه داده‌های رسمی تورم و نقدینگی نشان می‌دهد دست کم در بین سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷ میزان تورم و افزایش پول نقد (اسکناس و حساب‌های جاری) رابطه‌ای مستقیم با همدیگر داشته‌ و به موازات یکدیگر حدود سه برابر رشد کرده اند.
این مقاله به بررسی تحولات افزایش پول نقد - شامل اسکناس دست مردم و سپرده‌های دیداری - طی هشت سال نخست دهه ۱۳۹۰  می پردازد.

سیر هشت ساله افزایش حجم پول نقد در ایران

بر اساس داده‌های پولی بانک مرکزی ایران، در سال ۱۳۹۰ حجم پول در ایران ۸۹ هزار و ۷۵۷ میلیارد تومان بوده است. این عدد در پایان سال ۱۳۹۷ به ۲۸۵ هزار و ۲۳۰ میلیارد تومان رسیده است. رشد ۸ ساله نقدینگی دقیقا ۲۱۸ درصد بوده است. 
بیشترین افزایش حجم پول در این مدت مربوط به سال ۱۳۹۷ است که میزان رشد سالانه ۴۷ درصد بوده است. کمترین میزان هم در سال ۱۳۹۳ با رکورد یک درصد ثبت شده است. 

۱- اسکناس دست مردم 

طبق آمارهای بانک مرکزی در سال ۱۳۹۰، برابر  ۱۵ هزار و ۷۷۶ میلیارد تومان اسکناس و پول نقد در دست مردم وجود داشت. این رقم ۸ درصد نقدینگی کل کشور در این سال بود. 
حجم اسکناس و پول نقد در پایان سال ۱۳۹۷ به ۵۴ هزار ۷۵۰ میلیارد تومان رسیده که ۳ درصد کل نقدینگیست. یعنی بانک مرکزی طی ۱۰ سال گذشته نزدیک به ۳۹ هزار میلیارد تومان اسکناس چاپ کرده و دست مردم داده است. 

منبع:‌پایه پولی از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۷

۲- پول دست به نقد در حساب‌های جاری

طبق آمارهای بانک مرکزی در سال ۱۳۹۰، ۲/۴ برابر اسکناس پول دست به نقد در حساب‌های جاری بوده است. حجم کل سپرده‌های دیداری در سال ۱۳۹۰ برابر  ۶۳ هزار و ۴۳۶ میلیارد تومان بوده است. این رقم در سال ۱۳۹۷ به ۲۳۰ هزار و ۴۸۰ میلیارد تومان رسیده است. به عبارتی در این مدت حجم پول دست به نقد ۳/۶ برابر افزایش یافته است. بیشترین میزان افزایش مربوط به سال ۱۳۹۷ است؛ پولی که به نظر می‌رسد از حساب‌های پس‌انداز سرمایه‌گذاری بیرون کشیده شده و به حساب‌های جاری منتقل شده است. در این مدت حجم افزایش حساب‌های جاری مربوط به سال ۱۳۹۷ است که نرخ رشد سالانه بیش از ۵۳ درصد بوده است.  

منبع:‌پایه پولی از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۷

 

سیر هشت ساله افزایش حجم شبه‌پول

اما از سوی دیگر، تحولات تغییرات حجم شبه‌پول هم در ساختار پولی و بانکی ایران جالب توجه است. این نوع از نقدینگی اگرچه ممکن است در مقاطعی مانند سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۶ تاثیر مستقیم تورمی نداشته باشند، به محض پدیدار شدن نشانه‌های بحران اقتصادی به سرعت رشد آنها کاهش پیدا می‌کند و به سمت بازارهای پرنوسان مانند ارز و طلا و بورس سرازیر می‌شود. 

در فاصله سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۴ میزان رشد سالانه شبه‌پول در ایران بیش از ۳۰ درصد بوده و حتی در دوره‌های به نزدیک ۵۰ درصد هم رسیده است. ۲۰ درصد این رشد سهم سودهای بانکی است اما در سال ۱۳۹۷ نرخ رشد سالانه به زیر ۲۰ درصد سقوط می‌کند که نشان می‌دهد اگر نرخ سود بانکی را از معادلات کسر کنیم، میزان سپرده‌گذاری در ایران در این سال کاهش یافته است. 

بخش اعظم افزایش شبه‌پول، نه واقعی بلکه روی کاغذ و به دلیل سود سالانه بالای ۲۰ درصد بوده است؛ سودی که در برخی مقاطع تا دو برابر بیشتر از نرخ تورم بوده است. 

در سال ۱۳۹۰ حجم سپرده‌های کوتاه مدت بانکی حدود ۸۷ هزار میلیارد تومان و حجم سپرده‌های بلندمدت حدود ۱۴۳ هزار میلیارد تومان بوده است. در واقع مجموع حساب سرمایه‌گذای بلندمدت و کوتاه مدت که سالانه سودی بیش از ۲۰ درصد داشته‌اند نزدیک ۱۸۹ هزار میلیارد تومان بوده است. این رقم در سال ۱۳۹۷ به ۱۴۶۴ هزار میلیارد تومان رسیده که سهم سپرده‌های کوتاه‌مدت ۵۸۵ هزار میلیارد تومان و سهم سپرده‌های بلندمدت حدود ۸۸۰ هزار میلیارد تومان است.
در این ۸ سال حجم سپرده‌های کوتاه مدت ۷ برابر، سپرده‌های بلند مدت ۶ برابر، سپرده‌های قرض‌الحسنه ۴ برابر و سایر سپرده‌ها ۳ برابر شده است. 

منبع:‌پایه پولی از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۷

 

*     *     *

این مقاله بر اساس داده‌های موجود در «پایگاه داده باز ایران» نوشته شده‌ است. این پایگاه ابتکار مشترک کنشگران و پژوهشگرانی است که با هدف اطلاع رسانی و شفاف سازی آمارهای رسمی نهادهای دولتی ایران را جمع آوری و پس از تمیزکاری‌های لازم آنها را در یک جایگاه مطمئن و قابل دسترس در اختیار عموم قرار می دهند.

منبع عکس:‌ خبرگزاری‌های ایران