زندانی شدن در ایران
در یک فراخوان داده‌های باز ایران، در مورد تجربه بازداشت یا زندانی شدن به دلایل سیاسی، ۴۷ درصد از پاسخ‌دهندگان می‌گویند دست‌کم یک بار به این دلایل بازداشت یا زندانی شده‌اند. همچنین ۳۷ درصد می‌گویند دست‌کم یکی از اعضای خانواده آنها یک بار به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده است. مردان بیش از زنان می‌گویند در زندگی خود به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند. ۶۵ درصد از پاسخ‌دهندگان می‌گویند در دهه ۱۳۹۰ یا در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ بنا به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند. بیش از نیمی از پاسخ‌دهندگانی که سابقه بازداشت یا زندانی شدن به دلایل سیاسی دارند، گفته‌اند در پی بازداشت برای ایشان دادگاهی تشکیل نشده است.
برای «زندانی سیاسی» تعریف مورد توافقی وجود ندارد. زندانی سیاسی معمولا به فردی گفته می‌شود که به علت فعالیت‌های سیاسی یا عقاید سیاسی خود به زندان افتاده است. حکومت‌ها افراد را به خاطر عقاید مذهبی، قومیت، زبان، جنسیت یا گرایش جنسی نیز زندانی می‌کنند. این افراد هم در ردیف زندانی سیاسی به شمار آمده‌اند چون از قواعد نظام سیاسی حاکم، تخطی کرده‌اند. وزارت امور خارجه آمریکا تخمین می‌زند بیش از یک میلیون زندانی سیاسی در جهان وجود داشته باشند. اما در هر حال، فقدان توافق در مورد تعریف «زندانی سیاسی» و نیز پنهان‌کاری حکومت‌ها، باعث شده اطلاعات مربوط به زندانیان سیاسی، به سادگی قابل دسترسی، مقایسه و قابل اعتماد نباشد.
در کشور ما نیز وجود زندانیان سیاسی با معنای یاد شده، قدمتی بیش از یک قرن دارد. جالب آن که در تمام این دوره وجود زندانیان سیاسی از جانب حکومت‌ها انکار می‌شده و عناوینی چون زندانی «ضدامنیتی» برای اشاره به ایشان مورد استفاده قرار گرفته است. به دلیل همین انکارها و بعد امنیت مسئله‌ی زندانیان سیاسی، آمار و اطلاعات دقیقی درباره تعداد و مشخصات زندانیان سیاسی وجود نداشته است.
در جمهوری اسلامی وجود زندانی سیاسی با بر سر کار آمدن این نظام پس از انقلاب ۱۳۵۷ قرین بوده است. در نتیجه، وجود زندانی سیاسی نیز در تمام این چهار دهه، امری مستمر بوده است. با این حال با توجه به دلایل یاد شده، هیچ‌گاه از تعداد این زندانیان اطلاعات دقیقی در دسترس نبوده است. اطلس زندان‌های ایران از وجود ۲۴۰ زندان حکایت دارد که زندانیان سیاسی در آنها نگهداری می‌شوند. همین منبع تعداد زندانیان سیاسی فعلی در ایران را نزدیک به ۱,۱۰۰ نفر برآورد می‌کند. با این حال، در سال گذشته مقامات قضایی اعلام کردند نزدیک به ۲۰ هزار نفر از کسانی که به دلایل سیاسی و در پی اعتراضات به قتل مهسا/ژینا امینی بازداشت شده بودند، آزاد کرده است؛ نشانی از آمار بالای زندانیان سیاسی.
در فقدان چنین اطلاعاتی، پایگاه داده‌های باز ایران از کاربران فضای مجازی خواسته است از تجربه خود یا اعضای دیگر خانواده‌شان در مورد بازداشت یا زندانی شدن به دلایل سیاسی در قالب پاسخ به پرسش‌هایی مشخص حرف بزنند. فراخوان برای شرکت در این پیمایش آنلاین از اول اسفند ۱۴۰۱ تا ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ در دسترس کاربران بوده است. در این مدت، ۸۱۳ نفر از کاربران فضای مجازی در این فراخوان مشارکت کرده و به پرسش‌های مطرح شده پاسخ داده‌اند. ۷۳ درصد از پاسخگویان مرد و ۲۷ درصد زن بوده‌اند. ۹۵ درصد از پاسخ‌دهندگان به این فراخوان در مناطق شهری و ۵ درصد دیگر در مناطق روستایی ساکن بوده‌اند. شرکت‌کنندگان در ۳۱ استان کشور پراکنده بودند. بیشتر پاسخ‌دهندگان می‌گویند ساکن تهران هستند. کمترین میزان مشارکت مربوط به استان خراسان شمالی بود. میانگین سنی پاسخگویان ۳۴ سال بوده است. ۵۲ درصد مشارکت‌کنندگان تحصیلات کمتر از کارشناسی و ۴۸ درصد بیش از کارشناسی داشته‌اند. همچنین، ۲۸ درصد از شرکت‌کنندگان دارای شغل دائمی، ۴۲ درصد دارای شغل غیردائمی، ۲۴ درصد بیکار یا بازنشسته و ۶ درصد در حال تحصیل بوده‌اند. ۴۵ درصد از پاسخگویان مجرد، ۴۴ درصد متاهل، و ۱۱ درصد دیگر پیش‌تر متاهل بوده‌اند.
برای اطلاع از نتایج کلی این پاسخ‌ها کافی است گزارش کوتاه زیر را بخوانید و یا نمودارها را ببینید:
بازداشت یا زندانی شدن
- ۴۷ درصد از پاسخ‌دهندگان می‌گویند دست‌کم یک بار به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند. ۵۳ درصد از آنها می‌گویند در زندگی خود به این دلایل بازداشت یا زندانی نشده‌اند.
- مردان بیش از زنان می‌گویند در زندگی خود به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند.
- افراد دارای تحصیلات کاردانی و پایین‌تر بیش از افراد دارای مدرک کارشناسی و بالاتر می‌گویند در زندگی خود به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند.
بازداشت یا زندانی شدن اعضای خانواده
- ۳۷ درصد از پاسخ‌دهندگان می‌گویند دست‌کم یکی از اعضای خانواده آنها یک بار به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده است.
- به طور کلی می‌شود گفت ۲۱ درصد از پاسخ‌دهندگان، خود یا یکی از اعضای خانواده‌شان، دست‌کم یک بار به دلایل سیاسی یک بار بازداشت یا زندانی شده‌اند.
دفعات بازداشت یا زندانی شدن
- ۶۲ درصد از پاسخ‌دهندگان می‌گویند در زندگی خود یک بار به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند. ۲۸ درصد دیگر می‌گویند دو بار به این دلایل بازداشت یا زندانی شده‌اند. ۱۰ درصد دیگر می‌گویند بیش از دو بار به این دلایل بازداشت یا زندانی شده‌اند.
- مردان بیشتر از زنان می‌گویند بیش از یک بار به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند.
- افراد بالاتر از ۴۰ سال بیشتر از سایر گروه‌های سنی می‌گویند بیش از یک بار به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند. افراد کمتر از ۲۰ سال نیز بیشتر از سایر گروهای سنی می‌گویند یک بار به این دلایل بازداشت یا زندانی شده‌اند.
- افراد متاهل و پیش‌تر متاهل بیشتر از افراد مجرد می‌گویند بیش از یک بار به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند.
زمان بازداشت یا زندانی شدن
- ۶۵ درصد از پاسخ‌دهندگان می‌گویند در دهه ۹۰ یا در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند. در مقابل تنها ۶ درصد از پاسخگویان می‌گویند که به این دلایل در دهه ۶۰ چنین تجربه‌ای داشته‌اند.
- زنان می‌گویند که در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ بیش از سایر دهه‌‌ها بازداشت شده‌اند. مردان بیشتر می‌گویند در ده‌های ۶۰ تا ۸۰ به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند.
- افراد با سن کمتر از ۲۰ سال، بیشتر می‌گویند در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند. حال آن که افراد میانسال (بین ۲۰ تا ۴۰ سال) بیشتر می‌گویند در دهه ۹۰ به این دلایل بازداشت یا زندانی شده‌اند.
- افراد مجرد بیشتر می‌گویند که در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند. حال آن که افراد متاهل بیشتر می‌گویند در فاصله دهه ۶۰ تا ۸۰ به این دلایل بازداشت یا زندانی شده‌اند.
- پاسخ‌دهندگان در حال تحصیل (دانش‌آموز و دانشجو) بیشتر می‌گویند در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ به دلایل سیاسی بازداشت یا زندانی شده‌اند. حال آن که پاسخ‌دهندگان دارای شغل‌های موقت و قراردادی می‌گویند در فاصله دهه ۶۰ تا ۸۰ به این دلایل بازداشت یا زندانی شده‌اند.
مدت بازداشت یا زندانی شدن
- بیشترین پاسخ‌دهندگان (۲۵ درصد) می‌گویند بین ۲ تا ۱۰ روز به دلایل سیاسی در بازداشت یا زندانی بوده‌اند. در مجموع نزدیک به ۷۰ درصد از پاسخ‌دهندگان می‌گویند یک ماه یا کمتر در بازداشت و زندان به سر برده‌اند.
- مردان می‌گویند مدت زمان بازداشت یا زندانی شدن آنها بیشتر از مدت زمان بازداشت یا زندانی شدن زنان به دلایل سیاسی بوده است.
برگزاری دادگاه برای زندانی کردن
- بیش از نیمی از پاسخ‌دهندگان می‌گویند پس از بازداشت دادگاهی برای آنها تشکیل نشده است. تنها ۴۷ درصد از آنان می‌گویند برای زندانی شدن‌شان دادگاهی تشکیل شده است.