مونوریل قم: پروژه ۲۲۰ میلیارد تومانی ناتمام
پروژه مونوریل قم با هدف توسعه سامانه حمل و نقل شهری و حل مشکل ترافیک شهر قم در سال ۱۳۸۸ آغاز شد و قرار بود تا سال ۱۳۹۰ به مرحله بهره‌برداری برسد. این پروژه در دو فاز و به طول بیش از ۱۸ کیلومتر طراحی شد. فاز اول آن حدود ۷ کیلومتر و شامل ۵ ایستگاه بود.
این پروژه که به یکی از نمادهای فساد مالی و سوء‌مدیریت دولت ایران تبدیل شده است، آغاز آن در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد بود. روند اجرای پروژه از ابتدا کند بود و پس از ساخت ستون‌های مسیر و نمایان شدن سازه‌ها در نزدیکی حرم حضرت معصومه، اختلافات در شورای شهر قم بالا گرفت و تکمیل پروژه با تردید بیشتری مواجه شد.
با پایان دولت دهم و به کار آمدن رییس‌جمهور جدید، پروژه مونوریل قم حمایت‌های دولتی را از دست داد و به مشکل اصلی شهرداری قم تبدیل شد.
در نهایت پس از گذشت بیش از یک دهه و صرف حدود ۲۲۰ میلیارد تومان، مونوریل قم به بن‌بست رسید و تنها بخشی از ستون‌های مسیر و ایستگاه‌ها در سطح شهر قم به چشم می‌خورند. هزینه هنگفت پروژه مونوریل، معادل یک چهارم بودجه شهرداری قم در سال ۱۳۹۰ است.
موضوع جایگزینی مترو با قطار شهری (مونوریل) و برعکس در کشور بی‌‌سابقه نیست. حالا نوبت قطار شهری قم است که دست به چنین تغییری بزند. پیمانکار پروژه مترو قم گروه مهندسی ۱۰۴ موسسه حرا، از گردان‌های مهندسی قرارگاه خاتم الانبیا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. در بودجه تصویبی شورای شهر قم برای سال ۱۴۰۰، مبلغ ۱۱۴ میلیارد تومان برای تکمیل خط یک متروی قم پیش‌بینی شده است.
پیمانکاران مونوریل قم
بر اساس وب سایت قطار شهری قم، قرارداد پروژه مونوریل قم بین کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های مپنا و کیسون با سازمان قطار شهری قم منعقد شده است. قرارداد پروژه مونوریل قم از نوع مهندسی، تدارکات و ساخت (EPC) یا «کلید در دست» بوده که بر اساس این نوع از قراردادها تمامی مراحل طراحی، ساخت و اجرا بر عهده پیمانکار بوده است.
این نوع از قراردادها به دلیل کوتاه کردن زمان انجام پروژه از محبوبیت بالایی در صنایع بزرگ جهان برخوردار شده‌اند، اما از آنجا که تمام مسئولیت‌های مدیریت، اجرا و کنترل کیفی پروژه به عهده پیمانکار است در کشوری مانند ایران، با میزان بالای فساد مالی و اداری، زمینه را برای سوءاستفاده هر چه بیشتر از منابع مالی هموار می‌کند.
گروه مپنا
بر اساس معرفی وب سایت شرکت، «گروه مپنا یک مجموعه صنعتی دانش‌بنیان ایرانی است که در حوزه‌های زیرساختی نیرو، نفت و گاز، حمل و نقل ریلی و سلامت به عنوان پیمانکار اجرایی کلید در دست (EPC) و سرمایه‌گذاری خصوصی فعالیت می‌کند».
شرکت مدیریت پروژه‌های نیروگاهی ایران (مپنا) در سال ۱۳۷۲ توسط وزارت نیرو تاسیس شد. گروه مپنا شامل ۳۹ زیرمجموعه بوده و بر اساس ادعای شرکت تا به حال نزدیک به ۱۰۰ پروژه اجرایی به ارزش بیش از ۳۰ میلیارد یورو را در کارنامه خود ثبت کرده است. از سال ۱۳۹۴ آستان قدس رضوی وارد گروه مپنا شد و در کنار شرکت سرمایه گذاری صنایع برق و آب صبا و شرکت مدیریت سرمایه کرامت تبدیل به سهام‌دار اصلی گروه مپنا گردید.
در وبسایت گروه مپنا می‌توان از دیگر پروژه‌های ناتمام این «غول اقتصادی» بازدید کرد، از جمله پروژه‌های قطار شهری کرج، پروژه تراموا اصفهان (سیستم حمل و نقل ریلی سبک شهری) و پروژه خط یک قطارشهری اصفهان.
گروه مپنا در پروژه‌های بین‌المللی مرتبط با سپاه پاسداران نیز فعال است. برای مثال در بخش نیرو اقدام به ساخت نیروگاه گازی حیدریه نجف در کشور عراق کرده که شامل یک واحد گازی به ظرفیت ۱۶۲ مگاوات است. این پروژه به سفارش ستاد بازسازی عتبات عالیات در سال ۱۳۹۴ به بهره‌برداری رسید.
برخی دیگر از شرکت‌های زیرمجموعه گروه مپنا نیز فعالیت‌های بین‌المللی دارند. پایگاه داده باز ایران پیش از این در مقاله‌ای جداگانه فهرستی از دریافت‌کنندگان ارزهای ۴۲۰۰ تومانی در بازه زمانی فروردین ۱۳۹۷ تا اردیبهشت ۱۳۹۹ منتشر کرده است که نام چهار زیرمجموعه از گروه مپنا با دریافت بیش از ۳ میلیون دلار ارز ۴۲۰۰ تومانی در این فهرست به چشم می‌خورد. جدول زیر نام و میزان دریافتی هر یک از شرکت‌های زیرمجموعه گروه مپنا را نشان می‌دهد.
لینک جدول
شرکت کیسون
کیسون یک شرکت پیمانکار اجرایی خصوصی است که در سال ۱۳۵۳ تاسیس گردیده است. مدیران این شرکت آن را «بزرگترین شرکت بخش خصوصی ایران» توصیف کرده‌اند.
شرکت کیسون با خدمات ساخت و مهندسی در پنج حوزه نفت، گاز و صنعت، سد و مدیریت منابع آب، خانه‌سازی و توسعه شهری، عمرانی، و سامانه حمل ونقل ریلی فعالیت می‌کند. پروژه‌های بین‌المللی این شرکت شامل چندین پروژه عمرانی و ساختمانی بزرگ از عراق تا ساخت مجتمع مسکونی ده‌هزار واحدی در ونزوئلا و چندین کشور دیگر در آفریقا و آسیای میانه هستند. نقشه زیر تعداد و مکان پروژه‌های بین‌المللی شرکت کیسون را نشان می‌دهد.
لینک نقشه
پروژه قطارشهری اهواز از دیگر پروژه‌های ناتمام ریلی شرکت کیسون است که قرارداد پروژه در سال ۱۳۸۵ با همکاری شرکت نورینکو چین منعقد شد. شرکت نورینکو چین دارای محصولات و خدماتی در زمینه‌های عمرانی و راه‌سازی تا صنایع نظامی است و از آن به عنوان یکی از بزرگترین پیمانکاران صنایع دفاعی جهان یاد می شود.
شرکت کیسون حداقل در دو مورد از پرداخت معوقات کارگران سر باز زده است. اعتصاب کارگران شرکت کیسون در پروژه ساخت مخازن نفت در کوه مبارک جاسک در اسفند ۱۳۹۹ و تجمع اعتراضی کارگران پروژه قطار شهری اهواز در سال ۱۳۹۸ به عدم پرداخت بیش از یک سال حقوق و مزایا از جمله شیوه مدیریتی کیسون در برخورد با کارگران قراردادی این شرکت است.
وضعیت نهایی مونوریل قم و پروژه‌های مشابه
مهم‌ترین سوال در مورد پروژه مونوریل قم شاید علت انتخاب این نوع سامانه باشد. برآورد می‌شود این سامانه به دلیل نوع مسیر ریل و ساخت ستون‌ها و پل‌های بزرگ در سطح شهر بین ۳۰ تا ۵۰ میلیون دلار به ازای هر کیلومتر هزینه دارد. این در حالیست که متوسط هزینه ساخت خط مترو به ازای هر کیلومتر در حدود ۵۰ میلیون دلار است. همچنین مترو حداقل ۵ برابر بیشتر از مونوریل ظرفیت حمل مسافر دارد. هزینه نگهداری سامانه و واگن‌های مونوریل نیز بیشتر بوده و همچنین به خاطر نوع خطوط، امکان کمتری برای امدادرسانی در زمان حادثه وجود دارد.
در نهایت پروژه‌ای که با قرارداد ۱۸۰ میلیارد تومانی توسط پیمانکاران کلید در دست در سال ۱۳۸۸ آغاز شد، پس از صرف هزینه ۲۲۰ میلیارد تومان در بیش از یک دهه تنها بخشی از فاز اول آن انجام شده است. پیش از به بن‌بست رسیدن پروژه مونوریل قم مبلغی در حدود ۷۵۰ میلیارد تومان برای اتمام کامل پروژه توسط پیمانکاران برآورد شده بود.
البته پروژه مونوریل قم اولین رویای ساخت این سیستم حمل و نقل شهری قرن نوزدهمی در ایران نیست. در سال ۱۳۸۲، در زمان شهرداری محمود احمدی‌نژاد در تهران، طرح ساخت خط مونوریل از صادقیه تا اکباتان مطرح شد. پس از گذشت دو سال و صرف هزینه‌ای بالغ بر ۵۲ میلیارد تومان از بودجه شهرداری، ساخت آن در سال ۱۳۸۴ متوقف گردید. پروژه مونوریل کرمانشاه هم که از سال ۱۳۸۸ با تغییر پروژه متروی کرمانشاه به مونوریل آغاز شده بود بعد از بارها تغییر به نتیجه خاصی نرسید و به احتمال زیاد سرنوشتی مشابه مونوریل پایتخت و قم خواهد داشت.